t913898_a_human_made_of_mountain_rocks_trees_and_snow_realist_bd41a55f-de77-417d-a62c-8639

სათავგადასავლო გარემოს წარმოქმნის გეოგრაფიული და გეოლოგიური საფუძვლები

თემატიკა 9.1.
მნიშვნელოვანი გეოგრაფიული ობიექტები და მათი ნაწილები

დედამიწის ფორმასა და ზომაზე წარმოდგენების ქრონოლოგია და დედამიწის პარამეტრები

t913898_a_huge_snowy_mountain_while_there_is_an_avalancha_and_f3ebc2d9-3cb2-4364-87f7-0e23

t913898_recreation_of_creation_od_adam_by_michelangelo_full_b_bd5c2382-8b67-44dd-8d15-7f4c

საკითხი 9.1.1. დედამიწის ფორმა და სიდიდე

პირველი წარმოდგენა დედამიწის ფორმასა და ზომაზე ჯერ კიდევ ძველ საბერძნეთში გაჩნდა. თალესი (VII ს. ჩვ.წ.აღ-მდე), პითაგორა (VI ს. ჩვ.წ.აღ-მდე) და მათი სკოლის მიმდევრები ფიქრობდნენ, რომ სფერო ეს არის ღმერთის მიერ შექმნილი იდეალური ფიგურა, ამიტომ დედამიწაც ასეთი უნდა ყოფილიყო.

მათთან ერთად არისტოტელე (IV ს. ჩვ.წ.აღ-მდე) და მისი მიმდევარნიც დედამიწის სფეროსებურობას ამტკიცებდნენ მთვარის დაბნელებისას აღბეჭდილი დედამიწის რკალით; ცის ვარსკვლავიანი თაღის ცვლილებით მერიდიანის მიმართულებით, მაღლა ასვლისას ჰორიზონტის გაფართოებით, ნავსადგურში შემოსული და გასული გემის ხილვადობის ეფექტით და სხვ.

ერატოსთენემ (III ს. ჩვ. ერამდე) შენიშნა, რომ სიენაში ზაფხულის მზებუდობისას მზე ანათებდა ყველაზე ღრმა ჭის ფსკერსაც კი, ე.ი. იდგა ზენიტში; ალექსანდრიაში კი ამ დროს ზენიტიდან მისი სხივი დახრილი იყო 7 0 12/ კუთხით, რაც მთელი წრეწირის 1/50 ნაწილს შეადგენს. გაზომა მანძილი სიენასა და ალექსანდრიას შორის და გამოიანგარიშა მერიდიანის სიგრძე, რომელიც მისი გაზომვებით იყო 252000 სტადია, რაც ეკვატორის თანამედროვე ზომებისგან მხოლოდ 25 კმ-ით განსხვავდება.

1519 – 1522 წლებში პორტუგალიელმა მოგზაურმა ფერნანდო მაგელანმა დედამიწას პირველმა შემოუარა, რითაც პრაქტიკულად დაამტკიცა მისი სფერულობა და ერთიანი მსოფლიო ოკეანის არსებობა. დიდმა გეოგრაფიულმა აღმოჩენებმა განამტკიცა აზრი დედამიწის სფერულობის შესახებ.

1543 წელს პოლონელმა მეცნიერმა კოპერნიკმა შექმნა მზის სისტემის ჰელიოცენტრული მოძღვრება, რომლის თანახმადაც მზე სამყაროს ცენტრშია, დედამიწა და სხვა პლანეტები კი მის ირგვლივ მოძრაობენ. მანამდე გაბატონებული იყო გეოცენტრული მოძღვრება, რომლის მიხედვითაც სამყაროს ცენტრში უძრავად მოიაზრებოდა დედამიწა, ხოლო მზე და სხვა პლანეტები მის გარშემო მოზრაობდნენ.

ინგლისელმა მეცნიერმა ი. ნიუტონმა (1643-1727) "ნატურალური ფილოსოფიის მათემატიკურ საწყისებში" წარმოადგინა დედამიწის ფიგურის ელიფსოიდური თეორია, რომელიც მსოფლიო მიზიდულობის კანონს ემყარება.

ეს თეორია შემდეგი ფაქტით დადასტურდა: 1672 წელს ქალაქ კაიენაში (გვიანა) საფრანგეთიდან გაიგზავნა ასტრონომი ჟ. როშე. იგი უნდა დაკვირვებოდა მარსის დედამიწისადმი პირისპირ დგომის მომენტს. მან წაიღო საათი, რომლის ქანქარაც წამებს აითვლიდა (ერთი რხევის დროს 1 წმ-ს). კაიენაში საათი ჩამორჩა და როშე იძულებული გახდა ქანქარა დაემოკლებინა; პარიზში დაბრუნებისას საათი წინ წავიდა, ანუ აჩქარდა. ი. ნიუტონმა ეს ფაქტი ახსნა ზომიერი სარტყლიდან ეკვატორისაკენ სიმძიმის ძალის შემცირებით და ცენტრიდანული ძალის გაზრდით, რამაც გამოიწვია ქანქარის რხევის შემცირება.

1 0–იანი რკალის სიგრძის გასაგებად საფრანგეთის მეცნიერებათა აკადემიამ გაგზავნა ორი ექსპედიცია ერთი ჩრდ. პოლუსისკენ _ სკანდინავიაში, მეორე კი _ სამხრეთ ამერიკაში, პერუში. გაზომვებმა ცხადჰყო რომ 1 0 –იანი რკალის სიგრძე პოლუსებისაკენ 111,7 კმ-ია, ხოლო ეკვატორზე 110,6 კმ.

დედამიწის ნამდვილი ფორმა მთლიანად არ შეესაბამება ბრუნვის ელიფსოიდს, ვინაიდან ეს უკანასკნელი თანაბარი ფიგურაა, რომელიც ერთნაირი წიაღის და ერთგვაროვანი აგებულების სხეულის ბრუნვისას წარმოიქმნება. დედამიწის წიაღი კი არაერთგვაროვანი აგებულებისაა.

გერმანელმა მეცნიერმა ი. ლისტინგმა 1873 წელს შემოიტანა ცნება "გეოიდი" („გე“ ნიშნავს დედამიწას, „იდოს“–მსგავსს).

გეოიდი _ ეს არის დედამიწის ფიგურა, შემოსაზღვრული წონასწორობის ზედაპირით, რომელიც ემთხვევა ოკეანის ზედაპირს (სიმშვიდის დროს) და გრძელდება კონტინენტების ქვეშ ისე, რომ მისი სიმძიმის ძალის ხაზი ნებისმიერ წერტილში ამ ზედაპირის პერპენდიკულარულად უნდა იყოს მიმართული. გეოიდის ზედაპირიდან აითვლება კონტინენტებზე რელიეფის სიმაღლე. იგი, როგორც აღვნიშნეთ, არ ემთხვევა ბრუნვითი ელიფსოიდის ზედაპირს და მასთან შედარებით დადაბლებულია ინდოეთის ოკეანეში (59–დან 140 მ–მდე), ხოლო მაქსიმალურად ამაღლებულია ატლანტის ოკეანეში 57 – დან 125 მ–მდე).

ფ. კრასოვსკის მიერ 1940-1946 წლებში ჩატარდა სამუშაოები დედამიწის ზომების გამოსათვლელად და დადგინდა რომ გეოიდი ახლოა სამღერძიან ბრუნვის ელიფსოიდთან. დედამიწის ერთი ეკვატორული რადიუსი მეორეზე 213 მ-ით მეტია.

კოსმოსური სურათების ანალიზის შედეგად ასევე დადგინდა, რომ ჩრდილოეთ პოლარული რადიუსი მეტია სამხრეთისაზე 30-100 მ-ით. აქედან გამომდინარე დედამიწას გააჩნია კარდიოიდის ფორმა.

მიღებულია დედამიწის შემდეგი პარამეტრები:

საშუალო ეკვატორული რადიუსი _ 6378,14 კმ
საშუალო პოლარული რადიუსი _ 6356,78 კმ
პოლარული შეკუმშულობა _ 1/298,3 (21,36 კმ)
ეკვატორული შეკუმშულობა _ 1/30000 (213 მ)
მერიდიანის სიგრძე _ 40008,5 კმ.
ეკვატორის სიგრძე _ 40075,7 კმ.
დედამიწის ზედაპირის ფართობი _ 510 მლნ. კმ².

დედამიწის სფეროსებურობას ამტკიცებს კოსმოსიდან გადაღებული სურათებიც. დედამიწის ფორმის და ზომების გეოგრაფიული მნიშვნელობა მრავალი სახისაა. მისი ფორმა განაპირობებს მზის სხივების დაცემის კუთხის სხვადასხვაობას, ცვლილებას ეკვატორიდან პოლუსებისაკენ, მისი ზეგავლენით ყალიბდება მთავარი გეოგრაფიული კანონზომიერება – გეოგრაფიული გარსის კომპონენტების და კომპლექსების ზონალობა.

სფეროსებური ფორმა მინიმალური მოცულობისას განაპირობებს მატერიის მაქსიმალურ მასას. პლანეტის ნივთიერებები განიცდის შეკუმშვას და წიაღში ყალიბდება ცენტრალური ბირთვი და გარსები. გარსების (მათ შორის გეოგრაფიული, ანუ ლანდშაფტური გარსისაც) სფეროსებურობა განაპირობებს სივრცის უსასრულობასა და ერთიანობას. გეოიდის ფორმით აიხსნება დედამიწის მინერალების გადინება სხვადასხვა გარსში და ზონებში, რათა შეიქმნას მაქსიმალური წონასწორობის ფორმა, ეს კი იწვევს დედამიწის ზედაპირზე აზევებისა და დაძირვის პროცესების წარმოშობას, რომელთა შორისაც ძლიერი წყვეტის ზონებია განთავსებული. დედამიწის ბრუნვის სიჩქარის ამჟამინდელი შემცირება იწვევს დედამიწის ფორმის სფეროსადმი მიახლოებას, ამის შედეგად ხდება დედამიწისეული ნივთიერებების გადაადგილება პოლუსებისაკენ და ტექტონიკური მოძრაობების გააქტიურება.

საკითხი 9.1.2.

ხმელეთი და წყალი (კონტინენტები და ოკეანეები)

დედამიწის ზედაპირზე ხმელეთის და წყლის გადანაწილების პროპორციები

t913898_a_mountain_guide_wearing_a_beach_inflatable_water_saf_7f6de971-d0e3-417b-ab1e-bf86

საკითხი 9.1.2. ხმელეთი და წყალი (კონტინენტები და ოკეანეები)

დედამიწის ზედაპირზე ხმელეთი და წყალი გადანაწილებულია არათანაბრად. ხმელეთის ძირითადი ნაწილი ჩრდილოეთ ნახევარსფეროშია მოქცეული, ხოლო სამხრეთ ნახევარსფერო კი ძირითადად ოკეანურია.

ხმელეთი — დედამიწის ზედაპირის მონაკვეთი, რომელიც არ არის დაფარული მსოფლიო ოკეანისა და წყლის სხვა მეგა ობიექტებით.
ნებისმიერი კუნძულისა თუ კონტინენტის ხმელეთის მონაკვეთს, რომელიც წარმოდგენილია მსხვილი წყლის ობიექტებით (მაგალითად: მდინარეებით, ტბებითა და სხვ.) ამ შემთხვევაში, ასეთ მონაკვეთს, მაინც ხმელეთი ეწოდება.

დედამიწის საერთო ფართობის 149 მლნ. კმ² ხმელეთზე მოდის, რაც პროცენტული მაჩვენებლით შეადგენს დედამიწის ზედაპირის 21%-ს. დანარჩენი უდიდესი ნაწილი წყალს უკავია.

ხმელეთის ვრცელი უბნებია კონტინენტები, რომელთა რიცხვი შეადგენს შვიდს (ევროპა, აზია, აფრიკა, ჩრდილოეთ ამერიკა, სამხრეთ ამერიკა, ანტარქტიდა, ავსტრალია); თუ მას განვიხილავთ ქვეყნის ნაწილებად ექვსს: ევროპა, აზია, აფრიკა, ამერიკა, ანტარქტიკა, ავსტრალია ოკეანეთით.

ხმელეთის საშუალო სიმაღლეა 875 მ, ხოლო უმაღლესი წერტილი ევერესტი — 8848 მ.

წყალი - ოკეანეებისა და ზღვების მთლიან ზედაპირს, საიდანაც ხმელეთი ოკეანეებისა და კუნძულების სახით ზევით არის ამოზიდული მსოფლიო ოკეანე ეწოდება.
მსოფლიო ოკეანეს დედამიწის ზედაპირის თითქმის ¾ ნაწილი - 361 მლნ კმ2 ანუ 71% უჭირავს.
მსოფლიო ოკენე იყოფა ხუთ ოკეანედ, ესენია: წყნარი, ატლანტის, ინდოეთის, სამხრეთის და არქტიკის. ოკეანეებს შორის საზღვრები კონტინენტების სანაპირო ხაზებთან მკაფიოდ არის გამოსახული, ხოლო საზღვაო საზღვრები კი პირობითად.

საკითხი 9.1.3. რელიეფის მნიშვნელოვანი ფორმები (მთა, მთათა სისტემა, ქედი, ზეგანი, ბორცვი, ვაკე, დაბლობი, ქვაბული და სხვ.)

დედამიწის რელიეფის ფორმირების საფუძვლები და მათი კლასიფიკაცია

დედამიწის რელიეფი

რელიეფი ეს არის დედამიწის ზედაპირის უსწორმასწორობათა ერთობლიობა, ანუ ლითოსფეროს ზედაპირის შემადგენელი მაღლობებისა და დაბლობების, მთებისა და ხეობების, ვაკეებისა და სხვა ფორმების თავისთავადობა ან მათი კრებადობა, რომელიც განპირობებულია გეოლოგიური აგებულებით; მეცნიერებას, რომელიც ამ რელიეფს შეისწავლის, „გეომორფოლოგია“ ეწოდება.

დედამიწის აგებულებაში, კერძოდ გეოგრაფიულ გარსში, რელიეფს განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს, ვინაიდან წარმოადგენს მისი სხვადასხვა გარსების გამყოფ და, ამავე დროს, ურთიერთდამაკავშირებელ ზედაპირს.

რელიეფი შედგება ფორმებისაგან, ცალკეული უსწორმასწორობებისაგან და ტიპებისაგან (ფორმების კანონზომიერი შეთანხმება). დედამიწის ზედაპირის ნებისმიერი მონაკვეთი შედგება განმეორებადი და ერთმანეთისაგან განსხვავებული რელიეფის ფორმებისაგან, რომელიც, თავის მხრივ, ცალკეული ელემენტებისაგან არის აგებული.

რელიეფის შემადგენელი ფორმები, გარეგანი ნიშნებისა და

განზომილებების მიხედვით, შეიძლება იყოს:

1. მარტივი ე.ი. ისეთი ფორმები, რომლებიც ხასიათდება მცირე ზომებით, გააჩნია გეომეტრიულად მეტნაკლებად სწორი მოხაზულობა და შედგება რელიეფის ელემენტების მარტივი კომბინაციისაგან (ბორცვი, ტერასა, ნამდინარევი, ძაბრისებრი ჩადაბლება და სხვ.)

2. რთული (ქედი, ქვაბული, მთიანეთი, ზეგანი და სხვ), რომელიც რამდენიმე მარტივი ფორმის კრებადობას წარმოადგენს.

ხმელეთის რელიეფი

დედამიწის ხმელეთის რელიეფში თვალნათლივ გამოიყოფა ბაქნური ვაკეები და მთიანი მხარეები; პირველს ხმელეთის 64%, ხოლო მეორეს – 36% უჭირავს.

ბაქნური ვაკე ზედაპირის მოსწორებული უბანია მცირეოდენი ამაღლებებით, რომლებიც ფარებს, ხმელეთის შედარებით მდგრად მონაკვეთებს შეესაბამება.
ვაკე ეწოდება დედამიწის ზედაპირის დიდი მასშტაბის მონაკვეთს, რომლის მეზობელ ადგილთა შორის სხვაობა საერთოდ შეუმჩნეველი, ან ძალიან მცირეა.

ზღვის დონიდან აბსოლუტური მდებარეობის მიხედვით ვაკეზე შეიძლება შემდეგი სიმაღლითი საფეხურები გამოვყოთ:
ზღვის დონეზე დაბლა– ვარდნობები,
0–200 მ–მდე– დაბლობები,
200–500 მ–მდე მაღლობები,
500 მეტრზე მეტი – ზეგნები და პლატოები.

დახრილობის მიხედვით შეიძლება დავყოთ ჰორიზონტულ (დახრა არ აღემატება 10 მ/კმ–ზე), დახრილ (დახრა მეტია 10 მ/კმ–ზე), ჩაზნექილ (დაბლდება პერიფერიებიდან ცენტრისაკენ) და ამოზნექილ (დაბლდება ცენტრიდან პერიფერიებისაკენ) ვაკეებად.

ვაკეები ზედაპირის გარეგანი სახის მიხედვით სხვადასხვა ფორმისაა: ბრტყელი, ბორცვებიანი, საფეხურებრივი და ტალღოვანი (ღელვილი). საყურადღებოა, რომ ჩრდილოეთ ნახევარსფეროს ძველ ბაქნებს შეესაბამება თანაბარი ან ოდნავ ამაღლებული ზედაპირის მქონე დაბლობები, ხოლო სამხრეთის კონტინენტების უძველეს ბაქნებს რელიეფში საკმაოდ მაღალი ვაკეები და მათ საზღვრებში არსებული მთიანი მასივები წარმოადგენს.

ბაქნების აგებულებაში გამორჩეულად მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს ისეთ სტრუქტურულ ელემენტებს, როგორებიცაა ანტეკლიზები და სინეკლიზები; რელიეფში პირველ მათგანთან დაკავშირებულია ძირითადი წყალგამყოფები, ხოლო მეორესთან მდინარეთა აუზები (მდ.ვოლგის 118 ზემო და დნეპრის შუა წელის აუზები).

სხვადასხვა სახის სტრუქტურული ვაკეების შესაბამის მთავარ მდგენელად მორფოსტრუქტურული ელემენტები ითვლება:

1.აკუმულაციური– პლიოცენ–მეოთხეულის ასაკის ძველი და ახალგაზრდა ბაქნები დანალექი ქანების მძლავრი საფარით, რომელსაც დასავლეთ ციმბირის და კასპიისპირა დაბლობები მიეკუთვნება.

2.შრეებრივი –პლიოცენამდელი ასაკის სტრუქტურები მცირე სიმძლავრის დანალექი საფარით. მათ აღმოსავლეთ ევროპის და ჩრდილოეთ ამერიკის ბაქნები შეესაბამება.

3.კერძოდ დენუდაციური – დედამიწის ქერქის დადებითი მოძრაობის ზონის ახალგაზრდა ბაქნების ფარებთანაა დაკავშირებული.

4.ფუნდამენტიანი – ძველი ბაქნების ფარებზე განვითარებული ვაკეები, რომელთაც დანალექი საფარი არ გააჩნია.

აკუმულაციური, შრეებრივი, დენუდაციური და ფუნდამენტიანი ვაკეები მიეკუთვნება დაბალ ვაკეებს, რადგან მათი სიმაღლე საშუალოდ 500 მეტრამდეა.

მაღალ ვაკეებს მიეკუთვნება პლატოები და ზეგნები.
პლატო ეწოდება მაღლობ ვაკეს, სწორი, სუსტად ან ძლიერ დანაწევრებული ზედაპირით, რომელზედაც დანალექი ქანების საფარია წარმოდგენილი.

ზეგანი დისლოცირებული ქანებით აგებული ვრცელი, მეტნაკლებად მოსწორებული ზედაპირია. ახალგაზრდა ბაქნების საზღვრებში უმეტესწილად გაბატონებულია რელიეფის და გეოსტრუქტურების პირდაპირი კავშირი –ზედაპირზე ფუნდამენტის გამოსავლებს შეესაბამება რელიეფის მსხვილი დადებითი ფორმა, ხოლო დეპრესიებს– უარყოფითი. ძველი ბაქნების სიღრმითი აგებულება შედარებით რთულია; პერიფერიებში წარმოდგენილია პირდაპირი, ხოლო შიდა ნაწილში სტრუქტურების ინვერსიული გავრცელების უბნებით.

მთიანი მხარეების რელიეფი

მთიანი მხარე - დედამიწის ზედაპირის ვრცელ რეგიონს , რომელიც ქედებისა და მათი გამყოფი ხეობებისაგან შედგება მთიანი მხარე ეწოდება.

მთა ეწოდება რელიეფის 500 მეტრზე მაღალი შეფარდებითი სიმაღლის მქონე, მეტნაკლებად იზოლირებულ დადებით ფორმას, რომელსაც მკვეთრად გამოკვეთილი ძირი და მწვერვალი გააჩნია.

ქედი - ხაზობრივად ერთი მიმართულებით გადაჭიმულ, ფერდობებით შემოსაზღვრულ და ძირით მჭიდროდ დაკავშირებულ მთათა ერთობლიობას ქედი ეწოდება.

მთაგრეხილი - ქედების სისტემას, რომელიც მთიანი მხარის საერთო მიმართულებით ხასიათდება და რომელიც მდგენელ ქედებს შორის არსებული გასწვრივი თუ განივი მდინარეთა ხეობებითაა დანაწევრებული, მთაგრეხილი ეწოდება.

მთათა კვანძი კი ორი ან მეტი ქედის, ან მთაგრეხილის გადაკვეთის ოლქს წარმოადგენს.

სიმაღლის მიხედვით გამოიყოფა: დაბალი (500–1000 მ), საშუალო(1000–2000 მ), მაღალი (2000–5000 მ) და უმაღლესი (5000 მ –ზე მეტი) მთები.

დედამიწის ზედაპირზე არსებულ მთათა სიმაღლით მაჩვენებლებს განაპირობებს ტექტონიკური მოძრაობის, კერძოდ, აზევების სიჩქარე, ეგზოგენური პროცესების ინტენსივობა და სიმძიმის ძალის ზეგავლენა, ეს უკანასკნელი ზემოქმედებს არა მარტო გარეგან – ეგზოგენურ, არამედ შინაგან პროცესებზეც. მათ განლაგებაში გარკვეული კანონზომიერება შეიმჩნევა: ყველაზე მაღალი მთები გავრცელებულია კონტინენტების პერიფერიებში, მთიანი რეგიონების შიდა ცენტრალურ ნაწილში და ტროპიკულ განედებზე, სადაც ნალექების რაოდენობის სიმცირის გამო, ეროზიული პროცესები ნაკლებად აქტიურია. ეკვატორზე დენუდაცია ძლიერ ინტენსიურია, მთები მალე იშლება და მათი სიმაღლე სწრაფად იკლებს; არც ზომიერი განედების მთებია ძალიან მაღალი; რაც უფრო ვუახლოვდებით პოლუსებს, მით უფრო მცირდება მათი აბსოლუტური და საშუალო დონეები, რასაც ნალექების, ასევე ტემპერატურული ამპლიტუდის ზრდა და შესაბამისად, მათგან გამოწვეული გამოფიტვის გააქტიურება იწვევს.

მთები, წარმოშობის მიხედვით შეიძლება იყოს ტექტონიკური, ვულკანური და ეროზიული; ტექტონიკური მთები - ყველაზე გავრცელებული ტექტონიკური მთებია, რომლებიც დედამიწის ქერქის რთული ტექტონიკური მოძრაობებისა და რღვევის შედეგად წარმოიშობა. ტექტონიკურ მთებში გამოიყოფა ახალგაზრდა – ეპიგეოსინკლინური და აღორძინებული – ეპიბაქნური ტიპები. მთელი აღნიშნული სისტემიდან ახალგაზრდა მთების წილად 41%, ხოლო აღორძინებულის– 59% მოდის.

ვულკანური მთები - დედამიწის ზედაპირზე მაგმის ამოღვრის და ლავის დაგროვების შედეგად წარმოიქმნება ვულკანური მთები. ისინი ხშირად ცალკეული იზოლირებული სახითაა რელიეფში წარმოდგენილი, მართალია, რაოდენობით ბევრად ჩამორჩება ტექტონიკურ მთებს, მაგრამ მათზე არანაკლები სიმაღლისაა; ჩვენთვის კარგადაა ცნობილი, რომ დედამიწაზე ჰავაის კუნძულების ვულკანური წარმოშობის მთები უმაღლეს კატეგორიას მიეკუთვნება.

ეროზიული მთები - ეროზიული მთების წარმოქმნას განაპირობებს დიდ სიმაღლეზე აზევებული ჰორიზონტული განშრევების სტრუქტურის დანაწევრება ინტენსიური ეროზიული პროცესებით; ისინი სხვა მთებისაგან გამოირჩევა ბრტყელი მწვერვალებითა და ციცაბო ფერდობებით, რომელთა ძირშიც გამოფიტვის პროდუქტების შლეიფია განფენილი. ეროზიული მთების ტიპური მაგალითები აფრიკაში გვხვდება.

მთიანი მხარეების რელიეფი გამოირჩევა ვერტიკალური და ჰორიზონტული დანაწევრების გარკვეული კანონზომიერებით; არსებობს ჰორიზონტული დანაწევრების შემდეგი სახეები: რადიალური, გისოსისებრი, ვირგაციული, კულისისებრი და ფრთისებური.

ყველა მთა სხვადასხვა ფორმისაა, თუმცა მთებს აქვთ სამი საერთო რამ:
მწვერვალი - მთის უმაღლესი წერტილი;
ძირი - ადგილი სადაც მთა იწყება;
კალთები - მთის მწვერვალიდან მთის ძირამდე დაშვებული ფერდობები.

მთები სამი სახისაა:

მაღალი (ალპური მთები),
საშუალო,
დაბალი.

მაღალ მთებს ვიწრო და წაწვეტებული მწვერვალები აქვთ; ასეთ მთებში იშვიათად ვხვებით მცენარეებს და ცხოველებს.
საშუალო და დაბალი სიმაღლის მთებს მომრგვალებული მწვერვალები აქვთ; ასეთ მთებში მცენარეებიც ხარობენ და ცხოველებიც ბინადრობენ; მიზეზი, ნიადაგის ნაყოფიერებაა.

ასაკისა და რელიეფის ხასიათის მიხედვითვმთები შეიძლება იყოს: ახალგაზრდა (ნაოჭა) და ძველი (ლოდა).
ახალგაზრდა - ნაოჭა მთებია: კავკასიონი, აჰიმალაი, კორდილიერები, ანდები და სხვ.
ძველი ლოდა მთებიდან აღსანიშნავია - ტიანშანი.
არსებობს ვულკანური წარმოშობის მთებიც, მაგ. მყინვარწვერი.

ზოგან ერთი მთა გვხვდება - ცალკე მდგომი, ზოგან ორი ან მეტი ერთად დგას.

მთის ქედები - არსებობენ ისეთი მთებიც, სადაც ძალიან ბევრი მთა ერთმანეთის გვერდიგვერდ დგას ისინი ერთმანეთზე გადაჯაჭვულები არიან. ასეთ მთებს მთის ქედები ეწოდებათ. მაგ. საქართველოში მთების ქედს, კავკასიონის მთები ეწოდება. ყველაზე ცნობილი, კი ალპებია ევროპაში. მსოფლიოში უდიდესი მთა ევერესტია, რომელიც ტიბეტში მდებარეობს. მთის სიმაღლე ზღვის დონიდან იზომება; ევერესტის სიმაღლე ზღვის დონოდან 8,848 მეტრია.

ქედები მკაფიოდაა გამოხატული მსოფლიო ოკეანის ფსკერზეც. მათ შუა ოკეანურ ქედებსაც უწოდებენ და ისინი ათასობით კილომეტრზე ვრცელდებიან.

აბსოლუტური და შეფარდებითი სიმაღლე.

ადგილის სიმაღლეს ზღვის დონიდან აბსოლუტური სიმაღლე ეწოდება.
შეფარდებითი სიმაღლე კი ხმელეთის ზედაპირის ორ ადგილს შორის (მაგ. მთის წვერიდან ძირამდე) სიმაღლეთა სხვაობაა.

საკითხი 9.1.4. ჰიდროსფეროს შემადგენელი ნაწილები და მათი გამოყენება

(ჰიდროსფეროს განმარტება და კლასიფიკაცია: მსოფლიო ოკეანე, სანაპირო ზღვები, შიდა ზღვები, უბე, ყურე, ფიორდი, ლაგუნა, ლიმანი, სრუტე, კუნძული, ნახევარკუნძული)

ჰიდროსფეროს სტრუქტურა და მნიშვნელობა, “ჰიდროსფერო-ატმოსფერო“-ს ერთიანი სისტემა.

ჰიდროსფერო ეს არის დედამიწის წყლის გარსი, რომელიც მოიცავს ბუნებრივ წყლებს, რომლებიც წარმოდგენილია როგორც თხევადი, ისე მყარი და აიროვანი (ორთქლის) სახით. ჰიდროსფეროს ცნება პირველად მე-19 საუკუნეში შემოიღო ზიუსმა. ჰიდროსფერო ერთიანი მთლიანი სისტემაა და მოიცავს ყველა იმ წყალს რომელიც მონაწილეობს ნივთიერებათა გლობალურ წრებრუნვაში, მათ შორის დედამიწის ქერქის ზედა ნაწილში არსებულ მიწისქვეშა წყლებს, ატმოსფერულ ტენს და ცოცხალ ორგანიზმებში არსებულ წყალს.

ჰიდროსფროს - დედამიწის წყლის გარსს ორ დიდ ნაწილად ყოფენ: - მსოფლიო ოკეანისა და ზღვის წყლები - ხმელეთის წყლები (მდინარეები, ტბები, ჭაობები, მყინვარები, მიწისქვეშა წყლები, ატმოსფერული ორთქლი, თოვლის საფარი, გრუნტის ყინულებში დაცული წყლები, წყალსაცავები).

მსოფლიო ოკეანეს ფართობითაც და მოცულობითაც ყველაზე დიდი ადგილი უჭირავს ჰიდროსფეროში და დედამიწის ზედაპირზე, მასში გაერთიანებულია ოკეანეები, ზღვები, ყურეები და სრუტეები.

ბაბილონელებისა და ეგვიპტელების წარმოდგენით “ოკეეან” ანუ დიდი მდინარე გარს ერტყა ხმელეთის დისკოს. საკუთრივ ოკეანე ეს არის მსოფლიო ოკეანის ნაწილი, რომელიც მოთავსებულია კონტინენტებს შორის.

ჰიდროსფეროს როგორც წყლის გარსს, უდიდესი მნიშვნელობა აქვს ლითოსფეროს, ატმოსფეროს და ბიოსფეროში მიმდინარე პროცესებში.

მსოფლიო ოკეანე მზის სითბური ენრგიის მიმღები ძირითადი წყაროა. ამიტომაც არის რომ სამხრეთის განედების ზღვებისა და ოკეანეების სანაპიროები რბილი კლიმატური პირობებით ხასიათდება, ვიდრე სანაპირო ზონისაგან დაშორებული ადგილები. ზღვის თბილი და ცივი დინებები შესამჩნევ გავლენას ახდენენ კლიმატურ პირობებზე. მაგ. ატლანტის ოკეანის თბილი დინება გავლენას ახდენს ევროპის კლიმატზე. მსოფლიო ოკეანიდან და დედამიწის ზედაპირიდან აორთქლებული წყლის მასა ადის ატმოსფეროში, იწვევს მის გატენიანებას და კონდენსაციის შემდეგ ატმოსფრული ნალექების შედეგად მოდის დედამიწის ზედაპირზე. ჰაერის ცირკულაცია ხელს უწყობს ნალექების განაწილებას კონტინენტებზე. ხმელეთზე მოსული ატმოსფერული ნალექები წარმოქმნის მდინარეებს, რომლებიც მიედინება დედამიწის ზედაპირის დახრილობის მიხედვით.

მიმდინარე წყლები რეცხავს დედამიწის ზედაპირს (ეროზია), თან მოაქვს გადარეცხვის პროდუქტები, შლის მთის ქანებს და გადააქვს მყარი მასალა დადაბლებულ ადგილებში, ლექავს და ავსებს მას (აკუმულაცია). მასალის ნაწილი კი ჩააქვს წყალსატევებში. მოსული ატმოსფერული ნალექების ნაწილი და მდინარეული ჩამონადენი გროვდება ჩადაბლებულ ადგილებში და წარმოიშობა ტბები, ნაწილი კი ჩაიჟონება ნიადგებში და წარმოიშობა ნიადაგისა და გრუნტის წყლები.

ზოგიერთი ტბის სიდიდე ისეთ ზომებს აღწევს რომ მას ზღვასაც კი უწოდებენ, მაგალითად კასპიის, არალის და ა.შ. ტბები ბუნებვრივად არეგულირებენ მისგან გამოსული მდინარეთა წყლიანობის რეჟიმს.

გრუნტში მიწისქვეშა წყლები ხსნის სხვადასხვა სახის მარილებს, რომელიც გამოაქვს დედამიწის ზედაპირზე წყაროების სახით.
წყალი აუცილებელია ცოცხალი ორგანიზმების ფუნქციონირებისათვის.

ჰიდროსფეროში მიმდინარე პროცესებზეა დამოკიდებული წყალში არსებული ცოცხალი ორგანიზმების მრავალფეროვნება. ადამიანის ცხოვრება და საქმიანობა მჭიდროთა დაკავშირებული ჰიდროსფეროსთან. სწორედ წყლის რესურსებითა და წყალსამეურნეო ღონისძიებების გატარებით ხდება წყლის, როგორც ადამინის სიცოცხლისათვის აუცილებელი კომპონენტის გამოყენება.

მსოფლიო ოკეანე

ოკეანეებისა და ზღვების მთლიან ზედაპირს, საიდანაც ხმელეთი ოკეანეებისა და კუნძულების სახით ზევით არის ამოზიდული მსოფლიო ოკეანე ეწოდება.

კაცობრიობის განვითარებამ, დიდმა გეოგრაფიულმა აღმოჩენებმა, ნაოსნობის განვითარებამ და ოკეანეების ბუნებრივი პირობების შესწავლამ საზოგადოება მიიყვანა იმ დასკვნამდე რომ აუცილებელია მსოფლიო ოკეანის ცალკეულ ნაწილებად დაყოფა, რომელიც მოახდინეს შემდეგი ძირითადი ნიშნებით: კონტინენტებისა და კუნძულთა არქიპელაგების სანაპიროების კონფიგურაციით, ოკეანეების ფსკერის რელიეფით, დინებებისა და ატმოსფერული ცირკულაციური სისტემებით, წყლის ტემპერატურის განაწილებით და სხვა.

მსოფლიო ოკენე იყოფა ხუთ ოკეანედ, ესენია: წყნარი, ატლანტის, ინდოეთის, სამხრეთის და არქტიკის ოკეანეებს შორის საზღვრები კონტინენტების სანაპირო ხაზებთან მკაფიოდ არის გამოსახული, ხოლო საზღვაო საზღვრები კი პირობითად.

ზღვა ეს არის ოკეანის წყლის ნაწილი, რომელიც მცირედ ან დიდად არის ხმელელეთში შეჭრილი და ოკეანეების წყლის რეჟიმისაგან განსხვავებული საკუთარი რეჟიმი ახასიათებს, ზღვების კლასიფიკაცია ხდება მრავალი ნიშნის მიხედვით ხმელთის მიმართ (გეოგრაფიული) მდებარეობის, წყლის ტემპერატურის, სიღრმის, მარილიანობის და ა.შ.

ხმელეთის მიმართ (გეოგრაფიული) მდებარეობის მიხედვით ზღვები იყოფა:

სანაპირო ზღვები – კონტინენტის სიღრმეში მცირედ არის შეჭრილნი და არსებითად ოკეანეებს ესაზღვრება, ოკეანეებიდან სანაპირო ზღვები კუნძულებითა და ზოგჯერ ნახევარკუნძულებით არის გამოყოფილი. ასეთი ზღვები სხვა ზღვებთან შედარებით მჭიდროდ უკავშირდება ოკეანეთა წყლების ჰიდროლოგიურ რეჟიმს. სანაპირო ზღვებში მცირე რაოდენობით არის კუნძულები. ისინი ნაკლებად დანაწევრებულია. სანაპირო ზღვების ტიპს მიეკუთვნება კარის, ლაპტევების, ბერინგის, ბარეცის, ჩუკოტკის, აღმ. ციმბირის და სხვ).

შიდა ზღვები - ჩვეულებრივად ხმელეთში ღრმად იჭრებიან და ოკეანეებს ვიწრო სრუტებით უერთებიან, რომლებიც არ იძლევიან ფართო წყლის გაცვლის საშუალებას ოკეანეებსა და ზღვებს შორის. ისინი ძლიერ დანაწევრებულები არიან კუნძულებიათა და ნახევარკუნძულებით. (მაგ. ხმელთაშუაზღვა) შიდა ზღვების ნაწილი ძალზე ღრმად იჭრება რომელიმე კონტინენტში და ის რომელიმე ზღვასთან არის შეერთებული სრუტით. ( ბალტიის, შავი, აზოვის, თეთრი ზღვები) ასეთი ზღვები განსაკუთრებული ჰიდროლოგიური რეჟიმით ხასიათდებიან.

ოკეანეები და ზღვები ხმელთის სანაპირო ზოლში ქმნის სხვადასახვა სხვადსხვა ფორმებს, როგორიცაა ყურეები, უბეები, ფიორდები და სხვა.

ყურე - ოკეანისა და ზღვის ნაწილს, რომელიც შეჭრილია ხმელეთში და სიგანითა და სიღრმით თანდათანობით მცირდება ყურე ეწოდება. მისი საზღვრის გატარება ოკეანესთან ან ზღვასთან ძალზე პირობითია. ზოგჯერ ყურის საზღვრად ოკეანესთან ორ მოსაზღვრე კონცხს ან პირობითად სიღრმის რომელიმე იზობათის ხაზს იღებენ.

სხვადსახვა ფორმის მიხედვით ყურეებს აქვს სხვადსახა სახელწოდება უბე, ფიორდი, ლაგუნა და სრუტე.

უბე ეს არის შედარებით პატარა ხმელეთში ღრმად შეწრილი ყურე, იგი დაცულია ზღვის ძირითად ნაწილზე ჩამოყალიბებული ძლიერი ტალღებისაგან ამის გამო მას ხშირად იყენებენ ნავსადგურების მოსაწყობად. ფორმის მიხედვით უბე შეიძლება იყოს მრგვალი (ბისკაის, გვინეის) ძაბრისებური (დვინის), წაგრძელებული (კალიფორნიის), დატოტვილი (სიდნეის) და სხვა. ზოგჯერ უბეები სიდიდით ზოგიერთ ზღვას აღემატება, ასეთებია მაგალიტად ბისკაის, ჰუძონის, მექსიკის უბეები.

ფიორდი - ვიწრო და გრძელ ყურეებს, რომელთა წარმოშობა დაკავშირებულია მყინვარების მოქმედებსათან ფიორდი ეწოდება. ფიორდი სამი მხრიდან მაღალი შვეული კალთებით არის შემოსაზღვრული, მაგალითად კოლოის უბე, ფიორდები განსაკუთრებით ბევრია ნორვეგიის სანაპიროსთან.

ლაგუნა ეს არის ოკეანისა ან ზღვის წყალმარჩხი ნაწილი რომელიც მისგან გამოყოფილია ქვიშით აგებული სანაპირო ბარიერით და მასთან შეერთებულია ვიწრო სრუტეებით, ამის გამო მას ზღვასთან შეზღუდული წყალცვლა აქვს და თავისებური ფლორითა და ფაუნით გამოირჩევა.

ლიმანი კი არის ზღვიდან ქვიშის ცელით ან წყალმარჩხი ზონით გამოყოფილი უბე რომელიც ამავე დროს მდინარის შესართავის გაფართოებული და წყლით დატბორილი ნაწილია. მის ჰიდროლოგიურ მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს ის მდინარე, რომელიც მასში ჩაედინება.

სრუტე - ხმელეთის ორ ნაწილს შორის მდებარე ოკეანის ან ზღვის შემაერთებელ წყლის ვიწრო ნაწილს სრუტე ეწოდება. მაგ. ბერინგი, გიბრალტარი და სხვა. მსოფლიოში სიგრძით უდიდესია მოზამბიკის სრუტე (1760 კმ), სიგანით კი დრეიკის (1120 კმ).

უმთავრესი ზღვები, ყურეები (უბეები), სრუტეები, კუნძულები და

ნეხევარკუნძულები:

მსოფლიოს ერთიანი ოკეანე, როგორც აღვნიშნეთ, იყოფა ოთხ ოკეანედ, რომელშიც გამოყოფენ ზღვებს, ყურეებს, სრუტეებს.
ოკეანეების მიხედვით გამოყოფენ შემდეგ ზღვებს.

წყნარ ოკეანეში: ბერინგის, ოხოტის, იაპონიის, ყვითელი, აღმოსსავლეთ ჩინეთის, ფილიპინების (მსოფლიოში უდიდესი) სამხრეთ ჩინეთის, ცელების (უღრმესი), ბანდია, არაფურის, მარჯნის, ტასმანის. ეს ზღვები განლაგებული არიან ოკეანის დასავლეთ ნაწილში, აღმოსავლეთ ნაწილში ამერიკის სანაპიროს გასწვრივ არცერთი ზღვა არ არის.

ატლანტის ოკეანეში: დასავლეთ ნაწილში - კარიბის (ამერიკის ხმელთაშუა ზღვა), სარგასის ( მას სუნაპირო ზღვას უწოდებენ. იგი მდიდარია წყალმცენარე სარგასით და ზღვამ სახელიც აქედან მიიღო). აღმოსავლეთში - ჩრდილოეთის, ბალტიის, ხმელთაშუა (რომელიც

შედგება: ლიგურიის, ტირენის, ადრიატიკის, იონის, ეგეოსის, კიპრის ზღვებისგან), მარმარილოს, შავი და აზოვის ზღვები.
ინდოეთის ოკეანეში: წითელი (მსოფლიოში ყველაზე მლაშე), არაბეთისა და ანდამანის.

ჩრდილოეთ ყინულოვან ოკეანეში: ნორვეგიის, ბარენცის, თეთრი, კარის, ლაპტევების, აღმოსავლეთ ციმბირის, ჩუკოტკის, ბოფორტის და გრენლანდიის. მათი უმეტესობა შელფური-თხელი ზღვებია.

მიუხედავად იმისა, რომ ოკეანეებთნ დამაკავშირებელი სრუტეები არ გააჩნიათ, სიდიდის გამო ზღვებადაა მიჩნეული კასპიისა და არიალის ზღვები.

ყურეები (უბეები):
წყნარ ოკეანეში - ალასკის, კალიფორნიის ;
ატლანტის ოკეანეში - მექსიკის, ფანდის, ბისკაის, გვინეის, რიგის, ფინეთის, ბოტნის ; ინდოეთის ოკეანეში - ბენგალის, ომანის, სპარსეთის, კარპენტარიის, ავსტრალიის;
ჩრდილოეთ ყინულოვან ოკეანეში - ჰუძონის, ბაფინის, ობის, ენისეის, ოლენეკის და სხვ.

სრუტეები: თითქმის ყველა სრუტეს დიდი საზღვაო-სატრანსპორტო და სტრატეგიული მნიშვნელობა გააჩნია.

ბერინგის - აკავშირებს ჩრდილოეთის ყინულოვან და წყნარ ოკეანეებს, ხოლო აზიას გამოყოფს ამერიკისგა;
დრეიკისა და მაგელანის - აერთებს წყნარსა და ატლანტის ოკეანეებს და გამოყოფს სამხრეთ ამერიკას ანტრაქტიდისგან და კუნძულ ცეცხლოვანი მიწისგან;

მალაკის, ზონდისა და სინგაპურის სრუტეები აკავშირებენ წყნარსა და ინდოეთის ოკეანეებს;

გიბრალტარის - ატლანტის ოკეანეს აკავშირებს ხმელთაშუა ზღვასთან, ევროპას გამოყოფს აფრიკისგან;

ხმელთშუა ზღვა დაკავშირებულია მარმარილოს ზღვასთან დარდანელის სრუტით;

მარმარილოს ზღვა შავ ზღვასთან - ბოსფორის სრუტით;
შავი ზღვა აზოვის ზღვასთან ქერჩის სრუტით.

ბაბ-ელ- მანდების სრუტე წითელ ზღვას აერთებს ინდოეთის ოკეანესთან, აფრიკას გამოყოფს არაბეთისგა (აზიისგან).
ლა-მანში და პა-დე-კალე გამოყოფს ევროპის კონტინენტს დიდი ბრიტანეთისგან.

კუნძულები - კონტინენტებთან შედარებით მცირე ფართობიან, ირგვლივ წყლით შემოფარგლულ ხმელეთს კუნძული ეწოდება. წარმოშობის მიხედვით კუნძული არსებობს: კონტინენტური (კონტინენტისგან გამონაყოფი), ოკეანური (ვულკანური, ბიოგენური), მდინარეული და სხვ. გავრცელების მიხედვით არჩევენ ცალკეულ კუნძულებსა და ჯგუფურს. ამ უკანასკნელს არქიპელაგი ექოდება. კუნძულებს უკავია მსოფლიო ხმელეთის ფართობის დაახლოებით 10% ანუ 15 მილიონი კვ.

უმთავრესი კუნძულებია:

გრენლანდია (ყველაზე დიდი - 2,1 მლნ კვ), ახალი გვინეა, ბორნეო, მადაგასკარი, ბაფინის მიჭა, სუმატრა, დიდი ბრიტანეთი, ხონსიუ, ვიქტორია, ახალი ზელანდია, იავა, კუბა, ნიუფადლენდი, ისლანდია, ახალი მიწა, ჩრდილოეთის მიწა, ახალციმბირის კუნძულება, სახალინი და სხვ.

ნახევარკუნძულები - ხმელეთის ნაკვეთს, რომელიც სამი მხრიდან წყლით არის სემოსაზღვრული, ხოლო მეოთხედი ხმელეთთანაა დაკავშირებული, ნახევარკუნძული ეწოდება.

უმთვრესი ნახევარკუნძულებია:

ევრაზიაში: არაბეთის ( ყველაზე დიდი მსოფლიოში), ინდოსტანის, ინდოჩინეთის, პირენეს, აპენინის, ბალკანეთის, სკანდინავიის, ყირიმის, კოლის, ტაიმირის, ჩუკოტკის, კამჩტკის და სხვ. აფრიკაში: სომალის;
ამერიკაში: ალასკის, ლაბრადორის, იუკატანის, ფლორიდის,

კალიფორნიის;
ავსტრალიაში: არმენლენდის, იორკის და სხვ.

საკითხი 9.1.5. მსოფლიო ოკეანის წყლის ფიზიკურ-ქიმიური თვისებები, ტემპერატურული რეჟიმი

მსოფლიო ოკეანის წყლის ფიზიკურ-ქიმიური თვისებების მთვარი მახასიათებლები, მათი გამომწვევი მიზეზები და კლასიფიკაცია

ოკეანის წყლის ფიზიკურ-ქიმიური თვისებები, ტემპერატურული რეჟიმი

მარილიანობა - ზღვის წყალი ხმელეთის წყლებისაგან მთელი რიგი თვისებებით განსხვადება. ზღვის წყალს აქვს მწარე მარილიანი გემო, დიდი ხვედრითი წონა რაც განპირობებულია მასში გახსნილ მინერალურ ნივთიერებათა თვისებებით. ზღვის წყლის საშუალო მარილიანობა პრომილეა, რაც იმას ნიშნავს რომ ერთი ლიტრა ზღვის წყალი შეიცავს 35 გრამ მარილს. მსოფლიო ოკეანის სხვადასხვა 74 რაიონში მარილიანობა შეიძლება მეტი ან ნაკლები იყოს, რაც დამოკიდებულია ჰიდროლოგიურ რეჟიმზე და კლიმატურ პირობებზე. ზღვის წყალში დაახლოებით 60 მდე ნივთიერებაა გახსნილი, მათ შორის ყველაზე მეტია ქლორიანი მარილები
(88%), შემდეგ მოდის სულფატები, კარბონატები და ა.შ.. ზღვის წყალში ბევრია ასევე მიკროელემენტები და ბიოგენური ნივთიერებები.

ტემპერატურა - მსოფლიო ოკეანის გათბობის ძირითად წყაროს მზის პირდაპირი და გაფანტული რადიაცია წარმოადგენს. მზის სითბური ენერგიის ნაწილი წყლის ზედაპირიდან აირეკლება, ნაწილი წყლის მიერ შთაინთქმება, ნაწილი კი ატმოსფეროში გამოსხივდება. მზის სხივური ენერგია წყალში დიდ სიღრმეზე არ იჭრება, რადგან სხივური ენერგიის მნიშვენლოვან ნაწილს წყლის ზედაპირული ფენები შთანთქავს. წყლის თბოგამტარობა ძალზე მცირეა, ამიტომ სითბოს გადაცემა სიღმეში ნელა მიმდინარეობს. ოკეანის წყალი წარმოადგენს გარემოს, რომელიც სიმკვრივის ტემპერატურისა და მარილიანობის მიხედვით სხვადასხვა ფენისაგან შედეგება. (სტრატიფიკაცია). თუ წყლის ზედა ფენა უფრო მკვრივია ქვედა ფენასთან შედარებით, მაშინ მაღალი სიმკვრივის წყლის ზედა ფენა ქვევით ჩაეშვება და მის ადგილზე ქვევიდან ზევით ამოვა უფრო ნაკლებად მკვრივი წყალი. ტემპერატურის რყევადობა დღეღამის განმავლობაში 20-25 მეტრის სიღრმეში მერყეობს, ხოლო წლიურად 300-400 მეტრის სიღრმეში. ოკეანის წყლის ზედაპირზე ყველაზე მაღალი ტემპერატურა ეკვატორულ ზონაშია, აქედან პოლუსებისაკენ წყლის ზედაპირული ტემპერატურა ეცემა. აღნიშნული კანონზომიერება ხშირად ირღვევა დინებებისა და ქარების ზეგავლენის შედეგად. ზღვის წყალი ძირითადად მომწვანო-მოლურჯო ფერისაა. მის ფერს განაპირობებს მარილიანობა და მასში ორგანული და არაორგანული ნივთიერებების არსებობა. მაგალითად ყვითელი ზღვა ფერადდდება მასში ჩამდინარე თიხის ნაწილაკებით, რომელიც მასში ჩააქვს მდინარე ხუანხეს. მის ფერზე გავლენას ახდენს ასევე მოღრუბლულობა, ქარები და ღელვა. ქვაბულის, წყლის ტემპერატურის, მარილიანობის, გახსნილი გაზების შემცველობის, განათებისა და წნევის მიხედვით ოკეანეში შეიეძლება გამოვყოთ: შელფური ფენა (200 მ სიღრმემდე), ბათიალური ფენა (200-1500 მ), აბისალური არე (1500-3000 მ) და ჰიპერაბისალური (3000 მეტრზე ღრმა).

საკითხი 9.1.6. წყლის მოძრაობა ოკეანეში

ტალღა, მიმოქცევა, წყლის მასები და დინებები. სანაპირო ხაზის დანაწევრება

ლის მოძრაობა ოკეანეში

ზღვის წყალი განუწყვეტლივ მოძრაობაშია, როგორც ზედაპირზე ისე სიღრღრმეშიც. წყლის ნაწილაკები ასრულებენ როგორც რხევით (ღელვა) ისე წინსვლით (დინება) მოძრაობას. ღელვა – ოკეანეში ტალღების მოძრაობის ერთ-ერთი სახეობაა. ეს არის ზღვის ზედაპირზე ქარის ზემოქმედებით გამოწვეული ტალღები. ღელვის გარდა ოკეანეებსა და ზღვებში არსებობს ტალღების სხვა სახეებიც: მიმოქცევის, სეიშების, შიდა და სხვ.

ნებისმიერი ტალღური მოძრაობა წარმოადგენს წყლის მასის დეფორმაციას გარეშე ძალების ზემოქმედებით. ტალღას ოთხი ძირითადი ელემენტი ახასიათებს:ტალღის სიგრძე, სიმაღლე, პერიოდი და სიჩქარე.

ტალღის სიმაღლე საშუალოდ 5 მეტრს არ აღემატება ტალღები იყოფა გრძელ და მოკლე ტალღებად. გრძელია ტალღა, რომლის სიგრძე მნიშვნელოვნად აღემატება ადგილის სიღრმეს. ასეთია მაგალითად, მოქცევის ტალღები, რომელთა სიგრძე ასეული და ზოგჯერ ათასეული კილომეტრით განისაზღვრება. მოკლე ტალღას მიეკუთვნება ქარის ტალღები, რომელთა ზომაც რამდენიმე ათეული ან ასეული მეტრია. ტალღის ერთ-ერთი სახეა ლივლივის ტალღები, რომლებიც გრძელდება ქარის ჩადგომის შემდეგაც, რომელმაც ქარისმიერი ღელვა გამოიწვია.

წყალქვეშა მიწისძვრების ან ვულკანების ამოფრქვევის შედეგად წარმოიქმნება სეისმური ტალღები – ცუნამი, რომლებსაც დიდი დამანგრველი ძალა გააჩნია. წყლის მთელი სიღრმე ფსკერიდან ზედაპირამდე მოდის მოძრაობაში. ნაპირთან, სადაც ტალღა გამოაღწევს შელფზე და ხმელეთზე, ადგილი აქვს ტალღის ძლიერ დეფორმაციას, იზრდება მისი სიმაღლე და ტალღა ხმელეთზე გადაგორდება უზარმაზარი გორგალის სახით. ზღვაზე გარეშე ძალების ზემოქმედება იწვევს არა მხოლოდ წყლის ზედაპირის, არამედ წყლის სიღრმული ფენების მოძრაობასაც.

მიმოქცევა ეს არის წყლის დონეთა პერიოდული რყევა, რომელიც დაკავშირებულია დედამიწამთვარე-მზეს სისტემის ურთიერთქმედების ძალებთან.

ეს მოვლენა ყველაზე კარგად ჩანს ნაპირებთან პერიოდული რყევებით, როდესაც ხან მოქცევას – წყლის დონის მატებას აქვს ადგილი, ხან – მიქცევას – წყლის დონის კლებას. ამ დონეებს შორის სხვაობას ეწოდება მიმოქცევის სიდიდე. მიქცევა და მოქცევა დამოკიდებულია ასევე გეოგრაფიულ განედზე, წყლის სიღრმეზე სანაპიროს კონფიგურაციაზე და სხვა. ისინი დამახასიათებელნი არიან ასევე ყურეებში და მდინარეებში, სადაც მათი სიდიდე და გავრცელების სიშორე დამოკიდებულია მდინარის დახრილობაზე, სიღმეზე და სიჩქარეზე. მაგ . მდ ამაზონზე მოქცევები შეინიშნება შესართავიდან 1400 კმ-ზე, წმინდა ლავრენტიზე 700 კმ-ზე და ა.შ; მათი ენერგია უზრმაზარია.

ტალღების, დინებების, მიქცევა-მოქცევის საშუალებით მსოფლიო ოკეანეში ხდება ინტენსიური წყალცვლა. ოკეანეებს შორის წყალთა ცვლისატვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს სიღრმის წყლების ზევით ამოსვლას და ზედაპირული წყლების ქვევით ჩასვლას ე. წ. კონვექციურ მოვლენებს. ზღვის დინებებს წარმოშობის ადგილიდან წყლის უდიდესი მასები მიაქვს შორულ ადგილებში. ისინი უდიდეს გავლენას ახდენენ კლიმატზე.

წყლის მასები და დინებები

წყლის დიდ მოცულობებს რომლებიც წარმოიქმნებიან მსოფლიო ოკეანის გარკვეულ უბნებში და ერთმანეთისაგან განსხვავდებიან გარკვეული თვისებით წყლის მასები ეწოდება. განასხვავებენ ეკვატორულ, ტროპიკულ, ზომიერ და პოლარულ წყლის მასებს. წყლის მასები ერთი ტერიტორიიდან მეორისაკენ დინების საშუალებით გადაინაცვლებს.
არსებობს დინებების მრავალი კლასიფიკაცია:
წარმოშობის მიხედვით: ქარის მოქმედებით, ზღვის წყლის სხვადასხვა სიმკვრივის მიხედვით, ზღვის ზედაპირის დახრილობით, ხახუნის ძალით და ა.შ.

ხანგრძლივობის მიხედვით: მუდმივი და დროებითი, ფიზიკურ-ქიმიური ნიშნების მიხედვით, მაგალითად თბილი, ცივი და ა.შ., სიღრმის მიხედვით ზედაპირული, სიღრმითი და ა.შ. ხანგრძლივი ან გაბატონებული ქარების მიერ წარამოშობილი დინებები ეს არის დრეიფული დინებები. ეკვატორის მახლობლად განიწყვეტლივ ქრის მუდმივი ქარები პასატები და შესაბამისად იწვევს წყლის მასების მუდმივ გადადგილებას ეკვატორის გასწვრივ აღმოსავლეთიდან დასავლეთისაკენ. შესაბამისად გვინეის ყურის სანაპიროებზე წარმოიშობა ჩრდილო-პასატური და სამხრეთ-პასატური დინებები, აღნიშნული დინებები მიემართებიან ამერიკის ტერიტორიებისაკენ, სადაც ისინი იტოტებიან, უფრო ძლიერი შიდა ტოტები კი ერთიანდებიან და კომპლექსდურ ეკვატორულ უკუდინებას ქმნიან. პასატური ქანების ერთი ტოტი სამხრეთისაკენ გადაიხრება, ხოლო მეორე ჩრდილოეთისაკენ. ქარების ზეგავლენით ეს დინებები აღმოსავლეთისაკენ ბრუნდებიან. მექსიკის ყურიდან გამოსვლისას წარმოიქმნება გოლფსტრიმის დინება, რომელიც მიემართება ევროპის სანაპიროებისაკენ ჩრდილო-ატლანტიკური დინების სახელწოდებით და მოაქვს თბილი წყლები.. სამხრეთ პასტური დნება სამხრეთ ამერიკის სანაპიროებთან გადადის ბრაზილიის დინებაში. ინდოეთის ოკეანის დინებებს ძირითადად მუსონური ქარები განაპირობებს. ინდოეთის ოკეანეში ჩრდილო პასატური და ეკვატორული უკუდინება მხოლოდ ზამთარში მოქმედებს, სამხრეთ პასატური დინება კი მთელი წლის განმავლობაში. წლის თბილ პერიოდში ინდოეთის ოკეანეში სამხრეთ დასავლეთის მუსონები იჭრება, რომლებიც წარმოქმნის დინებას დასავლეთიდან აღმოსავლეთის მიმართულებით. აქ წყლის თბილ პერიოდში პასატურ დინებას მუსონური დინება ცვლის. წყნარი ოკეანის დინებები ატლანტის ოკეანის დინებების ანალოგიურია. წყნარ ოკეანეში ისე როგორც ატლანტის ოკეანეში არსებობს ჩრდილო და სამხრეთ პასატური დინებები, რომელთა შორის არის ეკვატორული უკუდინება. ჩრდილოეთ ყინულოვან ოკეანეში დინებების მთავარ მიზეზს წარმაოდგენს გრელანდიის, აზიური და ამერიკული არქტიკული ნაწილების მაღალი ატმოსფეტრული წნევა და მათ მიერ წარმოქმნილი დინებები. სამხრეთ ნახევარსფეროში ზომიერ განედებში წარმოიქმნება ანტარქტიკული დინება, რომელიც სამივე ოკეანეს მოიცავს და ყველაზე მძლავრია მთელ მსოფლიოში. ყოველ ზღვას მისთვის დამახასიათებლი დინებების სიტემა აქვს, რაც უმეტესწილად განპირობებულია ადგილობრივი პირობებით.

სანაპირო ხაზის დანაწევრება

ოკეანის ან ზღვისა და ხმელეთის საზღვარს სანაპირო ხაზი ეწოდება. სინამდვილეში იგი არა ხაზი, არამედ მეტ-ნაკლები სიგანის ზოლია და მას უბრალოდ სანაპირო ეწოდება. ვერტიკალური (სიმაღლებრივი) განვითარების მიხედვით, სანაპირო შეიძლება იყოს დაბალი ან ბრტყელიდა მაღალი ან ციცაბო. მორფოლოგიური თვალსაზრისით ნაპირები რამდენიმე სახისაა. კერძოდ არჩევენ: სწორ ნაპირებს - მარტივი სანაპირო მოხაზულობით და მიმოხვეულ, შეჭრილ-შემოჭრილ ნაპირებს (ყურე-უბეებიანი).

სანაპირო ხაზის გეოლოგიური აგებულების მიხედვით არსებობს სანაპიროს შემდეგი ტიპები:
1. გასწვრივი ნაპირი;
2. განივი ნაპირი;
3. ნეიტრალური სანაპირო ხაზი.

საკითხი 9.1.7. ხმელეთის წყლები

ხმელეთის წყლების მახასიათებლები და მათი კლასიფიკაცია: მიწისქვეშა წყლები, მეწყერი, მღვიმე, მდინარე, ჭალა, კალაპოტი, წყალდიდობა, წყალმოვარდნა, წყალმცირობა, ტბა, ჭაობი, წყალსაცავი, მყინვარი, არხი

მიწისქვეშა წყლები

მიწისქვეშა წყლები ეს არის დედამიწის ზედაპირის ქერქის ქვეშ მოქცეული წყლები, როგორც ნიადაგის ზედაპირის მახლობლად (ნიადაგის წყლები) ისე დიდ სიღრმეში (გრუნტის წყლები). აქ იგი გვხვდება თხევად, მყარ და ორთქლის მდგომარეობაში.

ნიადაგის წყლები დედამიწის ზდაპირთან ახლოს არის და არ ეყრდნობა წყალგაუმტარი ქანების ზედაპირს. ნიადაგში ჩაჟონილ წყალს თავის გზაზე ხვდება წყალგაუმტარი ქანების ფენა, გროვდება მასზე და ავსებს მის ზემოთ მოთავსებულ გრუნტის ფორებს. ამის შედეგად წარმოიშობა წყალშემცველი შრე, ანუ წყალშემცველი ჰორიზონტი, სწორედ წყალგაუმტარი ქანების ფენამდე მოთავსებული წყალი არის გრუნტის წყლები.

მიწისქვეშა წყლების მარაგი, მათი განლაგების პირობები, მოძრაობა, ხარისხი და სხვა მნიშვნელოვნად არის დამოკიდებული წყალგაუმტარ ქანების აგებულებაზე და თვისებებზე, ნიადაგისა და გრუნტის ხასიათზე.

მიწისქვეშა წყლების ძირითადი მასაზრდოებელი წყაროა ატმოსფერული ნალექები. (წვიმა, თოვლი) თითოელი მასაზრდოებელი წყაროს როლი იცვლება გეოგრაფიული პირობებიდან გამომდინარე, მაგ, ხანმოკლე თავსხმა წვიმები ნაკლებად მოქმედებს მიწისქვეშა წყლის მარაგების შევსებაზე, რადგან ასეთი წვიმების დიდი ნაწილი ნიადაგში არ იჟონება და რელიეფის დიდი დახრილობის პირობებში ჩაედინება მდინარეთა კალაპოტებში. ზამთარში მოსული ატმოსფერული ნალექები მიიწისქვეშა წყლებს მხოლოდ გაზაფხულის პერიოდში ასაზრდოებს.

მცენარეულობით დაფარულ ადგილებში ინფილტრაცია უფრო ინტენსიურია, რადგან მცენარეულობა ანელებს თოვლის დნობის ინტენსივობას და ამცირებს ზდაპირულ ჩამონადენს, რითაც ხელს უწყობს მდნარი წყლების ჩასვლას ნიადაგში დიდ სიღრმეზე და ა.შ.

მიწისქვეშა წყლების გამოსავალს დედამიწის ზედაპირზე წყაროს უწოდებენ.

კარსტულ მხარეებში უფრო მეტად გვხვდება გამოქვაბულის წყაროები, წყლის დიდი ნაკადით ე.წ. ვოკლუზები. არტეზიული ანუ წნევიანი წყაროები ეს ისეთი წყალთა გამოსასვლელებია რომლებიც შეიძლება ამოვიდეს ან ჰიდროსტატიკური წნევით ან გაზებისა და ორთქლის წარმოშობის გზით.

მიწისქვეშა წყლებს აქვთ გარკვეული ტემპერატურა, იგი ძირითადად მერყეობს 4-120 შორის. მაგრამ მიწის ზედაპირიდან შედარებით დიდ სიღრმეზე, სადაც წყლის ტემპერატურა 800 მეტია, გამოიყოფა წყლის ორთქლი და ამოხეთქავს ცხელი წყაროები, გეიზერები. როდესაც ტემპერტურა დაიწევს და ორთქლის გამოყოფა შემცირდება გეიზერი შეწყვეტს ფუნქციონირებას. მიწისქვეშა წყლები ხსნის ქანებში არსებული მარილების გარკვეულ ნაწილს და წარმოქმნის მინერალურ წყლებს, რომელთაც სამკურნალო დანიშნულება აქვთ. როგორც მტკნარი, ასევე მინერალური წყლები ფართოდ არის გავრცელებული მთელ მსოფლიოში.

მეწყერი - ზოგან მიქისქვეშა წყლები იწვევს მეწყრულ მოვლენებს. მეწყერი წარმოიშობა ისეთ ადგილებში, სადაც წყალგაუმტარი ფენა დახრილია მდინარის ხეობის მიმართულებით და მასზე განლაგებული არიან ფხვიერი წყალგაუმტარი ქანები. წყალგაუმტარ შრეზე მდებარე ქანები წყლით იჟღინთება, თანაც უფრო მძიმე და ნაკლებ მტკიცე ხდება და იწყებს დაცურებას წყალგაუმტარი ფენის დახრილობის მიმართულებით. ეს დაცურება შედარებით ნელა მიმდინარეობს. მას მეწყერი ეწოდება. არის მეწყრის უეცრად დაცურების შემთხვევებიც. მეწყერი ჩნდება მთებში, მდინარის ხეობის ფერდობებზე, ზღვის ნაპირას, ხრამების კალთებზე და ხელოვნურ ქვაბულებში. მეწყერი - ბუნებრივ-სტიქიური მოვლენაა და ხშირად დიდ ზიანს აყენებს ადამიანს.

მღვიმეები - მიწის წყალი ადვილად ხსნის ზოგიერთ ქანს, როგორიცაა: კირქვა, თაბაშირი, დოლომიტი და სხვ. ამ ქანებში აჩენს ძაბრისებურ ორმოებს, სიღრუვეებს, ნაპრალებს, სიცარიელეებს; მათ მღვიმეები ეწოდებათ. მღვიმეები გავრცელებულია იმ რაიონებში, სადაც ადვილად ხსნადი ქანებია და მაღალი ნალექიანობაა დამახასიათებელი. წყლის გამხსნელი მოქმედების შედეგად კირქვაზე ან სხვა წყალში ადვილად ხსნად ქანზე წარმოიშობა ზედაპირის განსაკუთრებული სახე, თვისებური ლანდშაფტი, რაც კარსტრის ზეგნისთვისაა (იუგოსლავია) დამახასიათებელი და აქდან წარმოდგება ტერმინი „კარსტული მოვლენა“, „კარსტული ლანდშაფტი“. კარსტული ლანდშაფტი საქართველოში დამახასიათებელია იმერეთისა და აფხაზეთის რეგიონებისთვის.

მღვიმეთმცოდნეობის შემსწავლელ მეცნიერებას სპელეოლოგია ეწოდება.

მღვიმეთა ზოგადი კლასიფიკაცია

მღვიმეთა კლასიფიკაციას საფუძვლად უდევს მათი წარმომშობი ფაქტორები. ამ ნიშნის მიხედვით გამოიყოფა მღვიმეთა ტიპები, ქვეტიპები, სახესხვაობანი და ასე შემდეგ. სხვადასხვა ბუნებრივი ფაქტორების ზემოქმედებით გაჩენილი მღვიმეები ერთიანდებიან „ბუნებრივი მღვიმეების ჯგუფში“, რომლებიც უპირისპირდებიან ერთადერთი ტიპით შედგენილ ხელოვნურ მღვიმეთა (გამოქვაბულთა) ჯგუფს.

ბუნებრივი მღვიმეები

კარსტული მღვიმეები - მიწისქვეშა წყლების, უმთავრესად, ქიმიური მოქმედებით წარმოქმნილი მღვიმეები. მისი ქვეტიპებია: კირქვული და დოლომიტური, თაბაშირული, ქვამარილის, ნგრეული ქანების (კონგლომერატების, ქვიშაქვების).

ვულკანური მღვიმეები - დედამიწის ზედაპირზე ამონთხეული ლავების გაციებისას წარმოქმნილი მღვიმეები. მისი ქვეტიპებია: ლავური გვირაბები (გამაგრებული ქერქის შიგნიდან თხიერი ლავის გამოდინებით გაჩენილი), გაზის ბუშტებისგან გაჩენილი.

სუფოზიური - თიხების, ლიოსის და სხვა ფხვიერი ნალექების ეროზიით გაჩენილი ფსევდოკარსტული მღვიმე.

აბრაზიული - ზღვის ტალღების მექანიკური ენერგიით წარმოქმნილი მღვიმეები.

ნაირგვაროვან წყებებში, გამოფიტვით წარმოქმნილი მღვიმეები.

თოვლმყინვარული - მყინვარული გვირაბები; ნაზვავთა გვირაბები.

ხელოვნური მღვიმეები - გამოქვაბულები

მღვიმეთა მშვენებას სტალაქტიტები და სტალაგმიტები წარმოადგენენ.

სტალაქტიტი მღვიმის ჭერიდან ან კედლის შვერილიდან ჩამოკიდებულ კალციტის მოგრძო სხეულს. არსებობს სტალაქტიტის მთელი რიგი ნაირსახეობანი - მაკარონისებური, ჩურჩხელისებური, ბურთისებური, ბოლქვისებური და სხვა, ზოგიერთ შემთხვევაში სტალაქტიტი გადაიხრება ჰორიზონტალურად და ქმნის უცნაური ფორმის ჰელექტიტებს. სტალაქტიტების უმრავლესობას განივკვეთი წრიული აქვს.

მთელ რიგ მღვიმეებში გამოვლენილია ეგრეთ წოდებული „მუსიკალური სტალაქტიტები“ - სხვადასხვა ზომისა და სტრუქტურის სტალაქტიტთა ჯგუფები, რომლებზეც რაიმე საგნის დარტყმისას განსხვავებულ ბგერებს გამოცემს. ამგვარი „ბუნებრივი ორღანები“ ნაპოვნია მღვიმე ჯენოლენში (ავსტრალია), მამონტის (აშშ) და სხვა. ამერიკელმა ინჟინერმა ელანდ სპრინკელმა სტალაქტიტებისგან შექმნა ნამდვილი მუსიკალური ინსტრუმენტი „სტალაქტიტური ორღანი“, რომელზეც ყოველგვარი მელოდიის დაკვრა შეიძლება. ფერადი სტალაქტიტი - ნაირფეროვანი სტალაქტიტები დაფიქსირებულია კატერლოხის (ავსტრია) და ანაკოფის მღვიმეებში. სტალაქტიტების შეფერილობა ნაწილობრივ დამოკიდებულია მათ ხნოვანებაზე, ამიტომ ჰერმან ჰოფერის მიერ შემოთავაზებულია ფერის მიხედვით სტალაქტიტების ასაკის განსაზღვრის მეთოდი.

სტალაგმიტი - მღვიმის ფსკერიდან ამართული კალციტის მოგრძო ცილინდრული ან თითქმის კონუსური სხეული, რომელიც ჭერიდან ჩამოცვენილი წვეთების მიერ დალექილი ნივთიერების კონცენტრული გარსებისგან შედგება. სტალაგმიტების სიდიდე სტალაქტიტებისაზე დიდია. ეს ბუნებრივიცაა, რამდენადაც სტალაგმიტი მღვიმის ფსკერზეა დაყრდნობილი, ხოლო სტალაქტიტი ადვილად შეიძლება, თავისი სიმძიმის გავლენით მოწყდეს ჭერს.

სტალაგმიტების თავისებურ სახესხვაობას წარმოადგენენ კეგლისებური სტალაგმიტები, რომლებსაც თავი ოდნავ გამსხვილებული აქვთ. სტალაგმიტების დიამეტრი ცვალებადობს რამდენიმა სანტიმეტრიდან 5 მეტრამდე, სიმაღლე კი შეიძლება ზოგ შემთხვევაში შეიძლება აღწევდეს 10-20-30 მეტრს. ვაინდოტის მღვიმის (ფლინტის ქედთა სისტემა) ერთ-ერთ სტალაგმიტს 13,7 მეტრის სიმაღლე და 21,6 მეტრის გარშემოწერილობა აქვს.

სვეტი - ანუ სტალაგნატი ეწოდება მღვიმის ჭერისა და ფსკერის შემაერთებელ კალციტურ მოგრძო სხეულს, რომელიც სამნაირად შეიძლება გაჩნდეს:

1. სტალაქტიტისა და მის ქვეშ მყოფი სტალაგმიტის შეზრდით;

2. სტალაქტიტის იატაკამდე ჩამოზრდით;

3. სტალაგმიტის ჭერამდე აზრდით;

სვეტები, ისევე როგორც სტალაგმიები, ხშირად მნიშვნელოვან სიდიდეს აღწერენ. აბრსკილის მღვიმის „ფარდებიანი დარბაზის“ დიდ სვეტს 3 მეტრი დიამეტრი აქვს და მორთულია სამ წყებად განლაგებული „პარაზიტული“ სტალაქტიტებით. უნდა აღინიშნოს, რომ ზედაპირის გამართულებები ასეთი ფორმებით დამახასიათებელია სვეტებისათვის.

იმ შემთხვევაში, როდესაც სტალაქტიტები მჭიდრო მწკრივად იზრდება ნაპრალის გასწვრივ, წარმოიქმნება სტალაქტიტური ფარდები. კედელზე მოზრდილი სტალაქტიტები ქმნიან ეგრედ წოდებულ ნეკნებს, ფირფიტებს და ასე შემდეგ. ზოგჯერ მღვიმის ჭერიდან ჩამონაწვეთი, კიროვანი ხსნარით გაჯერებული წყალი სტალაქტიტებსა და სტალაგმიტების წარმოქმნის მაგივრად, გუბდება იატაკზე და დროთა განმავლობაში წყალი თავის მიერვე გამოლექილი კალციტის ჩარჩოში ან ბორდიურში ექცევა. ამგვარ გუბეებში ხშირად ჩნდება კალციტური ოოლითები, პიზოლითები და კონკრეციები - წვრილი მრგვალი ან მოგრძო კენჭები, რომლებიც „მღვიმური მარგალიტის“ სახელითაა ცნობილი. კენჭების დიამეტრი ცვალებადობს 5-8 მილიმეტრიდან 2-3 სანტიმეტრამდე. ოოლითბს, პიზოლითებსა და კონკრეციებს ახასიათებს კონცენტრული აღნაგობა. ისინი ჩნდება რაიმე ბირთვის (ქანის ნამცეცის, მწერის გვამის) ირგვლივ კრისტალიზაციის შედეგად. ამორფული კალციტის ანუ ტრავერტინის დანაგროვები კარსტულ (კირქვულ) მღვიმეებში ხშირი მოვლენაა.

მდინარეები

მდინარე ეს არის წყლის ნაკადის გადადგილება მის მიერ გაჭრილ ბუნებრივ კალაპოტში. მდინარეს აქვს სათავე და შესართავი. სათავე შეიძლება იყოს მყინვარი, ტბა, ჭაობი, ორი მდინარის შეერთების ადგილი. შესართავი შეიძლება იყოს ზღვა, ოკეანე, ტბა ან სხვა მდინარე. ზოგჯერ მდინარე შეიძლება ვერ აღწევდეს ზღვამდე და კარგავდეს წყალს აორთქლებაზე ან ფილტრაციაზე. ასეთ შემთხვევაში მდინარეს არა აქვს შესართავი. მთავარი მდინარე თავისი შენაკადებით ქმნის მდინარეთა სისტემას. დედამიწის ზედაპირის და მიწისქვეშა ნაწილს, საიდანაც მდინარეთა სისტემა წყლით საზრდოობს წყალშემკრები აუზი ეწოდება. წყალგამყოფით შემოსაზღვრულ ხმელეთის ტერიტორია მდირის აუზია. უმრავლეს შემთხვევაში მდინარის აუზი და წყალშემკრები აუზის ფართობი ერთმანეთს ემთხვევა, მაგრამ იმ შემთხვევაში თუ მდინარის აუზში აღმოჩნდება გაუდინარი ტერიტორია, ის წყალშემკრები აუზის შემადგენლობაში არ შედის. როგორც მდინარის აუზის, ისე წყალშემკრების აუზის ფართობი არ წარმოადგენს უცვლელ სიდიდეს და დროთა განმავლობაში იზრდება. მდინარეები საზრდოობენ წვიმის, თოვლის ნადნობი, მყინვარების და მიწისქვეშა გზით. თითოეული მათგანის წვლილი დამოკიდებულია წყალშემკრები აუზის ფიზიკურ-გეოგრაფიულ მახასიათებლებზე და განსაკუთრებით კლიმატურ პირობებზე.

მდინარის ხეობა ეს არის რელიეფის წაგრძელებული დადაბლებული ფორმა რომელიც ხასიათდება შესართავისაკენ ფსკერის დახრილობით. ხეობის ყველაზე დაბალ ნაწილს, რომელიც წყალმცირობის დროსაც კი წყლითაა დაფარული კალაპოტი ეწოდება, ხოლო ხეობის ის ნაწილი რომელიც წყალდიდობისას წყლით იფარება ჭალა.

ხეობის კალთები ხშირად საფეხურებად არის გალაგებულნი და ტერასებს წარმოქმნიან. კალაპოტები ზოგან აგებულია ადვილად შლადი ქანებით. მდინარე წარეცხავს რა მას, წარმოქმნის კალაპოტში საფეხურებს, და საფეხურებიდან ჩამოდინებული წყალი კი ჩანჩქერს. მსოფლიოში ყველაზე მაღალი ჩანჩქერია ანხელი (1054 მ), ხოლო ვარდნილი წყლის რაოდენობით უდიდესია ნიაგარას ჩანჩქერი (სიგანე 914 მ).

მსოფლიოში წყალშემკრები აუზის მიხედვით უდიდესია მდინარე ამაზონი, უგრძესი ნილოსი. ამაზონი დედამიწის ყველაზე წყალუხვი მდინარეცა, მასზე მოდის დედამიწის ყველა მდინარის ჩამონადენის 16.6%.

დიდი მდინარეებია: ორინოკო, მისისიპი, წმინდა ლავრენტი, მაკენზი, კონგო, ნიგერი, ზამბეზი, ინდი, განგი, იანძი, ხუანხე, ობი, ენისეი, ლენა და სხვ.

სიდიდის მიხედვით მდინარეები იყოფიან დიდ, საშუალო და პატარა მდინარეებად.

დიდ მდინარეთა აუზები ძირითადად განლაგებულია რამოდენიმე გეოგრაფიულ ზონაში. მათი ჰიდროლოგიური რეჟიმი ძალზე რთულია წყლის რეჟიმის მიხედვით მდინარეები იყოფა: მდინარეებად, რომლებისთვისაც დამახასიათებელია გაზაფხულის წყალდიდობა, წყალდიდობა წლის თბილ პერიოდში და მდინარეებად, რომლებსაც ახასიათებთ წყალმოვარდნები მთელი წლის განმავლობაში.

წყალდიდობა არის წყლის რეჟიმის ფაზა, რომელიც სხვადასხვა ინტენსივობით ყოველწლიურად მეორდება ერთსა და იმავე სეზონში და ხასიათდება წლის განმავლობაში უდიდესი წყლიანობით.

წყალმოვარდნა არის წყლის რეჟიმის არარეგულარული ფაზა, რომელიც ხასიათდება წყლიანობის შედარებით მოკლე პერიოდის განმავლობაში ინტენსიური მომატებით და შემდეგ კლებით.

წყალდიდობები და წყალმოვარდნები ზოგჯერ კატასტროფული ხასიათისაა.

წყალმცირობა არის წყლის რეჟიმის ფაზა, რომელიც ყოველწლიურად მეორდება ერთსა და იმავე სეზონში და ხასიათდება მცირეწყლიანობით, რაც განპირობებულია წყალშემკრები აუზიდან მდინარის საზრდოობის მკვეთრი შემცირებით.

მდინარეების მნიშვნელობა უდიდესია. მის წყალს იყენებენ წყალმომარაგებისათვის, მოსარწყავად,. შედარებით დიდი მდინარეები გამოიყენება სანაოსნოდ, ხე-ტყის დასაცურებლად; მისი დარეგულირების შემთხვევაში ხდება ელექტროენერგიის გამომუშავება. მდინარეებში მეტ-ნაკლები რაოდენობით აკუმულირდება მინერალური და ორგანული ნივთიერებები. ზოგიერთ მდინარეებს დიდი ტურისტულ-რეკრეაციული მნიშვნელობა აქვთ.

ტბები

ტბა არის ხმელეთზე არსებულ ბუნებრივ წყალსატევი, ტბის წყლიანობის რეჟიმი მისი ფიზიკური, ქიმიური და ბიოლოგიური პროცესების ერთობლივი მოქმედებით განისაზღვრება. ამ პროცესების ინტენსივობა და მიმართულება ძირითადად გეოგრაფიულ ფაქტორებზეა დამოკიდებული.

ტბის ძირითადი მასაზრდოებელია მისი წყალშემკრები აუზიდან ზედაპირული ჩამონადენი და ტბაში მიწისქვეშა გზით შემოსული წყალი, აგრეთვე ტბის ზედაპირზე მოსული ატმოსფერული ნალექები და კონდენსაცია. ხმელეთის ზედაპირზე მილიონობით ტბაა. მათი ზედაპირის ფართობთა ჯამი დაახლოებით 2.1 მლნ კმ2 რის. განსაკუთრებით ბევრია ტბა ძველი გამყინვარების ტენიან რაიონებში.

მსოფლიოში უდიდესია კასპიის ტბა, რომელსაც გეოლოგიური ისტორიისა და სიდიდის გამო ზღვასაც უწოდებენ. მეორე ადგილზეა ზემო ტბა იგი ამ მაჩვენებლით მტკნარ ტბებს შორის მსოფლიოში პირველ ადგილზეა. შემდეგ მოდის ტბა ვიქტორია, ჰურონი და მიჩიგანი.

სიღრმის მიხედვით მსოფლიოში პირველი სამი ადგილი უკავია ბაიკალის, ტანგანიკის და კასპიის ტბებს.

ტბის ქვაბულები და შესაბამისად ტბები ნაირგვარი წარმოშობისაა. არჩევენ ტექტონიკურ, ვულკანურ, მყინვარულ, მდინარეულ, აგრეთვე ზღვიურ, კარსტულ, თერმოკარსტულ, სუფოზიურ, ორგანოგენულ, მეტეორიტულ, ეოლიურ, ანთროპოგენურ და სხვა ქვაბულებს.

ტექტონიკურ ქვაბულებს ვაკეზე წარმოადგენენ როფები (ლადოგის, ონეგის, ზემო და სხვა ტბები), წინამთებში – დიდი ტექტონიკური ღრმულები (ბალხაშის ტბა), დიდი ტექტონიკური ნაპრალები, ნასხლეტები, გრაბენები (ბაიკალი, ტანგანიკა, ნიასა და სხვა ტბები).

აღსანიშნავია, რომ დიდი ტბების უმრავლესობას ტექტონიკური წარმოშობის ქვაბული აქვს. ვულკანურ ქვაბულებს წარმოადგენენ ჩამქრალი ვულკანების კრატერები (ბევრი ტბა იტალიაში, იაპონიაში, კუნძულ იავაზე და ა.შ.) ან ვულკანური პროდუქტებით, კერძოდ, ლავით, ქანების ნატეხებით, ფერფლით, მდინარეთა შეტბორილი არეები (კრინოცკოე, კივუ და სხვა).

მყინვარული ქვაბულები დედამიწის ზედაპირზე ძველ ან თანამედროვე მყინვარების შედეგად ჩამოყალიბდნენ. ასეთებია ტროგული (სკანდინავიის, კარელიის და სხვა ტბები), კარული (ალპებში, კავკასიაში და სხვა) და მორენული (ევროპის და აზიის ჩრდილოეთ ნაწილის, ჩრდილოეთ ამერიკის ჩრდილოეთ ნაწილის ტბები და სხვა) წარმოშობის ქვაბულები.

მდინარეული წარმოშობის ქვაბულები ძირითადად მდინარეთა აკუმულაციური და ეროზიული მოქმედების შედეგია. მათ მიეკუთვნება ჭალის (ნამდინარევი), დელტისა და დელტისპირა, აგრეთვე შრობადი მდინარეების მუხლებში გაჩენილი ტბები.

კარსტულ რაიონებში წარმოიშობა კარსტული ძაბრები, გამოქვაბულები, ჭები და რელიეფის სხვა ფორმები, მათი წყლით გავსების შედეგად წარმოიქმნება კარსტული ტბები. ასეთი ტბები გვხვდება ადრიატიკის ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროზე, საბერძნეთში, საფრანგეთში, ალპებში, კავკასიაში, ყირიმში, ურალში, შუა აზიაში და სხვაგან.

ზღვების სანაპირო ზოლში ზღვის მოქმედების შედეგად წარმოშობილია ტბები, ლაგუნები და ლიმანები, რომლებიც ზღვებიდან გამოყოფილია ცელებითა და ზღვიური დიუნების ზოლებით. ასეთ ტბებს ზღვის რელიქტურ ტბებს უწოდებენ.

ლაგუნები გვხვდება ყირიმის სანაპიროზე ევპატორიასთან, ლიმანები – აზოვისა და ბალტიის ზღვების სანაპიროებზე. რელიქტური ტბებია ბათუმში ნურიეგელის ტბა, აფხაზეთში ინკითის ტბები, ფოთთან – პალიასტომის ტბა და სხვა.

წყალცვლის ხასიათის მიხედვით ტბები არის გამდინარე და გაუდინარი.
გამდინარე ტბები მასში შესული წყლის გარკვეულ ნაწილს გაატარებს (ბაიკალის, ონეგის, ლადოგის, რიწის და სხვა).

გაუმდინარია ის ტბები, რომლებიც წყლის შემოსავალს მხოლოდ აორთქლებაზე, ინფილტრაციაზე ან ხელოვნურ წყლის აღებაზე ხარჯავენ. გაუდინარი ტბების წყალი ძირითადად მლაშე ან მომლაშოა. ასეთი ტბები უმთავრესად მშრალი ჰავის მქონე არეებისათვის არის დამახასიათებელი (კასპიის, ჩადის, ეირის, დიდი მლაშე და სხვა ტბები).

ჭაობები და დაჭაობებული მიწები

ჭაობი ეს არის ტერიტორიის ნაწილი რომელსაც ახასიათებს ჭარბი ტენიანობა და დაფარულია სპეციფიკური მცენარეულობით. ამ მცენარეთა ნარჩენები ძალიან ნელა იშლება და წარმოიშობა ტორფი. 30 სმ-ზე ნაკლები ტორფის ფენის ზედმეტად ტენიანი მიწის ფართობებს, დაჭაობებულ მიწებს უწოდებენ.

დედამიწაზე ჭაობები გავრცელებულია ყველგან: სხვადასხვა კლიმატურ ზონებსა და თითქმის ყველა კონტინენტზე. ყველაზე მეტად დაჭაობებულია სამხრეთ ამერიკა, ევროპა და აზია დიდი ჭაობებით ხასიათდება ტუნდრისა და ტაიგის ზონა, დიდი ფართობი უჭირავს ასევე პოლესიეს ჭაობებს. წყლების დაგუბება (დატბორვით ან შეტბორვით) ხელს უწყობს ნიადაგ გრუნტის ზედა ჰორიზონტის წყლით გაჯერებას. რაც აძნელებს მცენარეთა საზრდოობას , ხელს უშლის ბიოქიმიური პროცესების მსვლელობას და წარმოიქმნება ტორფის სქელი ფენა.

ჭაობებს ჰიდროლოგიური, გეომორფოლოგიური და გეობოტანიკური ნიშნების მიხედვით სამ ძირითად ტიპად ყოფენ. ესენია: ჩადაბლებული (ევტროფული); ამაღლებული (ოლიგოტროფული) და გარდამავალი (მეზოტროფული) ჭაობები. –

ჩადაბლებული (ევტროფული), ანუ ბალახიანი ჭაობები გავრცელებულია რელიეფის დადაბლებულ, ყოფილი ტბების ადგილებში ან მდინარეთა ჭალებში. ისინი გამოირჩევიან ჩაზნექილი ან ბრტყელი ზედაპირით. ჩადაბლებული ჭაობების საზრდოობაში მონაწილეობს ატმოსფერული ნალექები და ზედაპირული ჩამონადენი. მთავარ როლს საზრდოობაში მდინარეები და გრუნტის წყლები ასრულებს. წყლების მიერ მოტანილი მინერალური ბიოგენური ელემენტები საუკეთესო პირობებს ქმნის ჩადაბლებულ ჭაობებში ევტროფული ჭაობების მცენარეულობის გავრცელებისათვის, როგორც არის მურყანი, ხავსები, ბალახეული მცენარეულობიდან – ისლი, ლერწამი, შვიტა და სხვა.

ამაღლებული (ოლიგოტროფული) ჭაობები ტენიანი კლიმატის ზონაშია გავრცელებული. ისინი ძირითადად ატმოსფერული ნალექებით საზრდოობენ, ამიტომ ამაღლებული ჭაობები ღარიბია მცენარეულობისათვის საჭირო მინერალური ბიოგენური ელემენტებით, რის გამოც მცენარეულობიდან ჭარბობს საკვების მცირედ მომთხოვნი ოლიგოტროფული მცენარეების წარმომადგენლები, როგორიცაა სფაგნუმის ხავსი, ბუჩქნარები, მერქნიანებიდან ჯუჯა ფიჭვი და სხვა. ამაღლებული ჭაობებისათვის დამახასიათებელია სფაგნუმის ხავსის მთლიანი საფარი. ჭაობის ცენტრალურ ნაწილში სწრაფი ტემპით მიმდინარეობს ხავსის ზრდა და ტორფის დაგროვება, სადაც გახრწნის პროცესები, ინტენსიურ წყალცვლასთან დაკავშირებით, სწრაფად წარმოებს. ამაღლებულ ჭაობებს ცენტრალურ ნაწილში ამობურცული ან ამოზნექილი ზედაპირის შეხედულება აქვს.

გარდამავალი (მეზოტროფული) ანუ ტყიან ჭაობებს გარდამავალი სახე აქვს მცენარეულობისა და სასაზრდოო მინერალური ბიოგენური ელემენტების მიხედვით ჩადაბლებულ და ამაღლებულ ჭაობებს შორის. ბალახიანი ჭაობები ბალახეული სტადიიდან ტყიან-გარდამავალ ჭაობებში გადადის. ორგანულ ნივთიერებათა დაგროვების პროცესების დროს მინერალური ბიოგენური ელემენტების სიმცირის გამო ისლი და ბალახეული მცენარეები იცვლება და მათ ნაცვლად სფაგნუმის ხავსი ვითარდება, ე.ი. გარდამავალი ჭაობები თანდათანობით გადადის ამაღლებულ ჭაობებში.

მდებარეობის მიხედვით ჭაობები ორ ძირითად ჯგუფად იყოფა: მდინარეთა წყალგამყოფებისა და მდინარეთა ხეობების ჭაობებად. პირველი ჯგუფის ჭაობების შემადგენლობაში შედის: ჭაობები წყალგამყოფის მოსწორებულ ზედაპირზე, ჭაობები წყალგამყოფის კალთის მოსწორებულ ზედაპირზე და ჭაობები წყალგამყოფის ქვაბულში. მეორე ჯგუფის ჭაობების მასივებში შედის: ჭალებში არსებული ჭაობები, ტერასისპირა ჭაობები და ნამდინარებში მდებარე ჭაობები.

ჭაობების წყლით საზრდოობა დამოკიდებულია ჭაობის მდებარეობისა და რელიეფის პირობებზე. წყალგამყოფის ჭაობები მაღალ ადგილზე მდებარეობის გამო თითქმის მთლიანად მოკლებულია გრუნტის წყლებით საზრდოობას. ისინი ძირითადად ატმოსფერული ნალექებით საზრდოობენ. ატმოსფერული ნალექებით საზრდოობს აგრეთვე წყალგამყოფის კალთებზე არსებული ჭაობებიც. ზედაპირული წყლებით მათი საზრდოობა უმნიშვნელოა. ქვაბულის ჭაობები საზრდოობს როგორც ატმოსფერული ნალექებით, ასევე გრუნტის წყლებით. ჭალის ჭაობების საზრდოობაში მონაწილეობს, როგორც ატმოსფერული ნალექები, ისე გრუნტისა და მდინარის წყლები, რომლებიც ავსებენ ჭაობებს წყალდიდობის დროს.

წყალსაცავები

წყალსაცავი ეწოდება ხელოვნურად შექმნილ წყალსატევს, რომლის დანიშნულებაა წყლის დაგროვება შემდგომი გამოყენების მიზნით და ჩამონადენის რეგულირება.

დედამიწაზე ერთ-ერთ პირველ წყალსაცავად ითვლება ძველ ეგვიპტეში ჩვენს ერამდე 2950-2750 წ.წ. აგებული სად-ელ-კაფარის წყალსაცავი. წყალსაცავების აგების პიკმა XX საუკუნეში მიაღწია.

ამჟამად დედამიწაზე 30 ათასზე მეტი წყალსაცავია, რომელთა საერთო ფართობი 400 ათასი კმ2-ია,. დედამიწის მდინარეთა უმრავლესობა – დარეგულირებულია წყალსაცავებით წყალსაცავები ზედაპირის ფართობის, მოცულობის, სიგრძის, სიღრმის და სხვათა მიხედვით შეიძლება შევადაროთ დედამიწის უდიდეს ტბებს.

წყლის მოცულობით ამჟამად მსოფლიოში პირველ ადგილზეა ბრატსკის წყალსაცავი. წყალსაცავების საშუალებით შესაძლებელია წყლის არსებული რესურსების მაქსიმალურად ათვისება. დიდია მათი როლი მდინარეთა ჩამონადენის რეგულირების საქმეში. ამ უკანასკნელის ხასიათის მიხედვით წყალსაცავები შეიძლება იყოს მრავალწლიური და სეზონური რეგულირების. გეოგრაფიულ მდებარეობის მიხედვით წყალსაცავები შეიძლება იყოს მთისა და ვაკის, ხოლო მორფომეტრიული და 80 ქვაბულის ტიპის მიხედვით არჩევენ მდინარის კალაპოტისებურ (ხეობის) და ტბისებურ წყალსაცავებს, ისინი წარმოშობილები არიან კაშხლის საშუალებით მდინარეთა შეგუბების შედეგად. ხეობის წყალსაცავს მდინარის კალაპოტთან შედარებით გაგანიერებული წყლის ზედაპირი აქვს, ხოლო ტბისებრი წყალსაცავები წარმოქმნილია ვაკის მდინარეებზე და ხასიათდებიან ზედაპირის დიდი ფართობით.

დანიშნულების (გამოყენების სფეროს) მიხედვით წტყალსაცაები შეიძლება იყოს ენერგეტიკული, ირიგაციული, წყალმომარაგების, სატრანსპორტო და სხვა დანიშნულების, თანამედროვე მსოფლიოში გარდა ამისა ფართოდ არის გავრცელებული კომპლექსური დანიშნულების წყალსაცავები. წყალსაცავები თავისი ჰიდროლოგიური, ბიოლოგიური და ქიმიური თვისებებით უახლოვდებიან ტბების თვისებებს. წყალსაცავები არსებითად ცვლიან მდინარეთა ჰიდროლოგიურ, ჰიდროქიმიურ და ჰიდრობიოლოგიურ რეჟიმს. პატარა წყალსაცავების გავლენა მიმდებარე გარემოზე მეტად უმნიშვნელოა. დიდმა და საშუალო წყალსაცავებმა კი ბევრი მდინარის აუზში გარემო მნიშვნელოვნად გარდაქმნა.

მყინვარები

მყინვარი არის ყინულის ბუნებრივი მასა, რომელიც წარმოქმნილია თოვლის ხაზის ზევით მყარი ატმოსფერული ნალექის დაგროვებისა და გარდაქმნის შედეგად. თოვლის ხაზს ზემოთ თოვლის შემოსავალი გასავალზე მეტია, თოვლის ხაზს ქვემოთ კი პირიქით, თოვლის შემოსავალი გასავალზე ნაკლები. თოვლის მატება შეიძლება მხოლოდ რომელიმე სიმაღლემდე, სადაც ხელახლა დგება წონასწორობა. ამ ორ საზღვარს შორის მდებარეობს ზონა, სადაც შესაძლებელია თოვლის განუწყვეტელი დაგროვება. სწორედ ამ მხარეში ხდება ყინულების წარმოქმნა. ყინულის წარმოქმნისათვის მნიშვნელოვანია ნალექების დიდი რაოდენობა, გრილი ზაფხული, ზღვის დონიდან დიდი სიმაღლე, კალთების ექსპოზიცია, ქედების ორიენტაცია, ჩაზნექილი რელიეფის ფორმა. მყინვარის ზედაპირზე მოსული ატმოსფერული ნალექები, წყლის ორთქლის კონდენსაცია, მიმდებარე კალთებიდან ქარის მიერ გადატანილი თოვლი და თოვლის ზვავები თანდათან მარცვლოვან თოვლად გარდაიქმნება, ზედაპირული ფენის დნობის, და სიღმეში ჩაჟონილი წყლის მეორადი გაყინვის შედეგად ფირნად, ხილო შემდეგ ხდება ფირნის გამკვრივება, რეკრისტალიზაცია და წარმოიქმნება მყინვარი. დედამიწის ზედაპირზე რელიეფის და კლიმატური პირობების მრავალფეროვნება მყინვარების მრავალფეროვნებას განაპირობებს.

განსახვავებენ ზეწრულ და მთის (მწვერვალების, კალთების და ხეობის) მყინვარებს.

მსოფლიო მყინვარების საერთო ფართობი ხმელეთის ზედაპირის 11%-ს შეადგენს.

მთის მყინვარების სიდიდით და გამყინვარების ფართობით გამოირჩევა ჰიმალაის, ტიანშანის, პამირის მყინვარები. მთის მყინვარები ეშვებიან მთის კალთებზე ან ხეობებში, რომელთა ფორმას და განაპირობებს რელიეფის თავისებურება. ყოველ მყინვარს გააჩნია საზრდოობის არე, რომელიც ატმოსფერული ნალექების დაგროვების კერას წარმოადგენს, სადაც შემდგომ ამ ნალექების გამკვრივება და ყინულის წარმოქმნა მიმდინარეობს. მსოფლიოში მთის მყინვარებიდან უგრძესია ბერინგის მყინვარი ალასკაზე, რომლის სიგრძე 170 კმ. ფედჩენკოს მყინვარი პამირზე - 77 კმ. საქართველოში უგრძესია ლეხზირი - კავკასიონის მყინვარი 11,8 კმ. დედამიწაზე თანამედროვე მყინვარების ფართობი 16,1 მლნ კმ-ია, ხოლო მოცულობა აღემატება 24 მლნ კვადრატულ კილომეტრს.

ზეწრული მყინვარები ძალზე ბევრია ანტარქტიდასა და გრელანდიაში, მათ ზოგჯერ კონტინენტურ მყინვარებსაც ყწოდებენ. ანტარქტიდის ყინულის ფარი უდიდესი მასისა და სიმძიმის გამო ნელა, წელიწადში 10-დან 130-მ მდე სიჩქარით ეშვება ოკეანისკენ, იმტვრევა და აჩენს აისბერგებს (ყინულის მცურავ მთებს). წყლის ზემოთ აისბერგების მხოლოდ 1/3 მოჩანს და ამდენად გემებისთვის მეტად სახიფათოა.

აისბერგები ოკეანის წყალს ამტკნარებენ. ყველა მყინვარზე გამოიყოფა ორი ნაწილი: ადგილი სადაც წარმოებს თოვლის დაგროვება ანუ მყინვარის საზრდოობა და აბლაციის ანუ დნობის არე. თუ აბლაცია უდრის აკუმულაციას მაშინ მყინვარი სტაბილურია, ხოლო თუ აბლაცია აღემატება აკუმულაციას მაშინ მყინვარი უკან იხევს. მთის ქანების ნაშალ მასალას რომელიც მოხვდება მყინვარის ზედაპირზე და მასთან ერთად მოძრაობს მორენებს უწოდებენ. მყინვარები ეს დედამიწაზე მტკნარი წყლების უდიდესი რეზერვუარებია. დიდია მათი როლი მდინარეთა საზრდოობაში. ასეთი ტიპის მდინარეები წყალუხვნი არიან მაშინ (ზაფხულში) როცა არამყინვარული საზრდოობის მდინარეები წყალმცირობას განიცდიან. ამიტომ მათი წყლების გამოყენების პერსპექტივა ძალზე მნიშვნელოვანია.

მყინვართა შემსწავლელ მეცნიერებას გლაციოლოგია ეწოდება („გლასიეს“ ლათინურად ყინულს ნიშნავს, „ლოგოს“ - ბერძნულად - მოძღვრებას). იგი მყინვარებს შეისწავლის წარმოშობის, არსებობის და განვითარების პირობების, მათი გეომორფოლოგიური მოქმედებების, გეოგრაფიული გავრცელების და გეოგრაფიული გარსის კომპონენტებთან დამოკიდებულების თვალსაზრისით.

არხები

წყლის ხელოვნურ სადინარს არხს უწოდებენ. არხები სხვადასხვაგვარია: სანაოსნო, ენერგეტიკული, საირიგაციო, საშრობი ანუ სადრენაჟო, წყალგამტარი, გასაწყლიანებელი, ხე-ტყის დასაცურებელი და სხვ. ზოგიერთი დიდი არხი ან ჰიდროკვანძი რამდენიმე ამოცანას ერთად ასრულებს.

მსოფლიოს მნისვნელოვანი არხებია: პანამის სანაოსნო არხი, რომელიც ატლანტიკის ოკეანეს აკავშირებს წყნარ ოკეანესთან (სიგრძე 81,6 კმ); სუეცის სანაოსნო არხი, რომელიც ხმელთაშუა ზღვას აკავშირებს წითელ ზღვასთან (სიგრძე 161 კმ. აშნდა 1869 წელს.); კილის სანაოსნო არხი (98 კმ. სიგრძის)- ბალტიის ზღვას აკავშირებს ჩრდილოეთის ზღვასთან; თეთრი ზღვა - ბალტიის არხი (სიგრძე 227 კმ. გამოიყენება საოსნოდ და ხის დასაცურებლად). მოსკოვის სახელობის არხმა (სიგრძე 128 კმ.) მდ. ვოლგა მდ. მოსკოვს დაუკავშირა, მან ვოლგის წყალი მიაწოდა ქ. მოსკოვს, ხოლო მდინარე მოსკოვი გამოსადეგი გახადა დიდი სანაოსნო გემების მიმოსვლისთვის. ვოლგა-დონის სანაოსნო არხი (სიგრძე 101 კმ.0 გამოიყენება სანაოსნოდ და სარწყავად.

სტეპურ, ნახევრადუდაბნო და უდაბნო ადგილებსი მდინარეებს ფართოდ იყენებენ სარწყავად. ამ მიზნით დიდი არხებია გაყვანილი ამუდარიიდან, სირდარიიდან, დონიდან, ყუბანიდან, თერგიდან და სხვ.

საქართველოსი მრავალი სარწყავი არხია, რომლებიც მოქმედებენ მდინარეების - მტკვრის, ალაზნის, იორის, ლიახვის, არაგვის, რიონის ხარჯზე.

საკითხი 9.1.8. ნიადაგი, მისი თვისებები და გავრცელების არეალები

ნიადაგის ცნება, ნიადაგწარმოქმნის ფაქტორები, ნიადაგის ძირითადი ტიპები და მათი გეოგრაფიული გავრცელება

ნიადაგის ცნება

ნიადაგი არის გამოფიტვის ქერქის ზედაპირული ფენა, რომელიც დაფარულია მცენარეული საფარით და რომელსაც გააჩნია ნაყოფიერების თვისება, ე.ი. მცენარეებისთვის საჭირო წყლითა და საკვებით უზრუნველყოფის უნარი. ნიადაგი წარმოიქმნება გამოფიტვის ფხვიერი პროდუქტებისგან, რომლებიც დარჩენილია თავისი წარმოშობის ადგილზე ან გადატანილია და დალექილია სხვაგან მდინარის, ყინულის ან ქარის მიერ.

ყოველგვარი ნიადაგი შედგება მინერალური და ორგანული ნაწილებისგან. მას შემდეგ, როდესაც ფხვიერი ქანი წარმოიშობა, მასზე დასახლებას იწყებენ უმარტივესი ორგანიზმები. მათი სასიცოცხლო მოქმედება ამდიდრებს ქანს ორგანული ნივთიერებების გარკვეული რაოდენობით. მკვდარი ორგანული ნივთიერების დაშლის შედეგად მიიღება მცენარეების კვებისთვის აუცილებელი მინერალური პროდუქტები. ეს საშუალებას იძლევა ნიადაგზე დასახლდნენ უკვე უფრო მეტად მომთხოვნი და მაღალორგანიზებული მცენარეები, რომელთა კვდომა კიდევ უფრო აძლიერებს ორგანული ნივთიერებების დაგროვებას ფხვიერ მინერალურ მასაში.

ნიადაგის ზედა ნაწილში ორგანული ნარჩენების, უმთავრესად კი, მცენარეების გახრწნით მიიღება მუქი ფერის ორგანული ნივთიერება, ნიადაგის ყველაზე ნაყოფიერი ნაწილი - რომელსაც ნეშომპალას, ანუ ჰამუსს უწოდებენ.

ნეშომპალას როლი ნიადაგში განსაკუთრებით დიდია: მასთან არის დაკავშირებული ნიადაგის ძირითადი თვისება-ნაყოფიერება. ვინაიდან ნეშომპალა შეიცავს და აკავებს მცენარეთა კვების ელემენტებს (წყალბადს, აზოტს, ფოსფორს, გოგირდს და სხვ.), რომლებიც ნეშომპალას დაშლის შედეგად გამოიყოფიან ისეთი ფორმის ნაერთებს სახით, რომლებიც მისაწვდომია მცენარეების საკვებად; გავლენას ახდენს რა ნიადაგის მინერალურ ნაწილაკებზე, ნეშომპალა ხელს უწყობს მათ ქიმიურ გამოფიტვას, შთნთქავს მის გარემომცველ გარემოდან ზოგიერთ ელემენტს (უმთავრესად წყლიდან, რომელიც ცირკულაციას განიცდის ნიადაგში), აკოწიწებს ნიადაგის ნაწილაკებს სხვადასხვა სიდიდის და ფორმის კოშტებად კაკლისებრ, მარცვლოვან) და ამით იქმნება ეგრეთ წოდებული ნიადაგის სტრუქტურა.

ნეშომპალას დაგროვება, გადაადგილება და დაშლა შეადგენს ნიადაგწარმოქმნის პროცესის საფუძველს.

ნიადაგწარმოქმნის ფაქტორები. ნიადაგწარმოქმნაში მონაწილეობენ შემდეგი ძირითადი ფაქტორები:

1. დედაქანი, რომელიც წარმოადგენს ნიადაგის მინირელარუ ნაწილის წყაროს და რომლის თავისებურებებზე დამოკიდებულია: ნიადაგის მექანიკური შემადგენლობა და წყლიერი თვისებები, მისი ქიმიური შემადგენლობა, მარილების არსებობა ან არარსებობა.

2. ორგანიზმები წარმოადგენენ ნიადაგის ორგანული ნაწილის წყაროს. გარდა ამისა მცენარეები აპირობებენ ნიადაგის ბიოლოგიური შთანთქმის უნარიანობას, ხოლო სოკოები და ბაქტერიები წარმართავენ მინერალური და ორგანული ნივთიერებების დაშლას და სინთეზს, ე.ი. გამოფიტვას და ნეშომპალას წარმოშობას.

3. კლიმატი განსაზღვრავს სითბოს და ტენის რეჟიმს ნიადაგძი, გავლენას ახდენს გამოფიტვის ხასიათზე და ინტენსივობაზე, მიკროორგანიზმების სასიცოცხლო მოქმედებაზე, მოცემული რაიონის მცენარეულობით მეტნაკლებად სიმდიდრეზე და ამ მცენარეულობის ხასიათზე.

4. ადგილის რელიეფი ახდენს ნიადაგში სითბოსა და ტენის გადანაწილებას, ხოლო მნიშვნელოვანი აბსოლუტური სიმაღლისას იწვევს სიმაღლის მიხედვით კლიმატის შეცვლას.

5. ადამიანი შეგნებულად და აქტიურად ერევა ნიადაგწარმოქმნის პროცესში ნიადაგის მორწყვის ან მათი ამოშრობის, მცენარეულობის გაშენების ან განადგურების, პირუტყვის ძოვების, ნიადაგის მექანიკური დამუშავების, მათში სასუქის შეტანის, კულტურული მცენარეების გაშენების მეშვეობით და ა.შ.

ნიადაგის ძირითადი ტიპები და მათი გეოგრაფიული გავრცელება:
ნიადაგთწარმოქმნის ტიპი განისაზღვრება ძირითადად კლიმატით და მცენარეულობის ხასიათით. დედამიწაზე გამოიყოფა ნიადაგის შემდეგი

ძირითადი ტიპები:

1. ეწერი და კორდიანი ეწერი ნიადაგები. ეწერი ნიადაგი დამახასიათებელია ზომიერად ცივი კლიმატის წიწვიანი ტყეების არეებესთვის. ბალახით დაფარულ შერეულ ტყეებში წარმოიშობა კორდიან-ეწერი ნიადაგები.

2. შავმიწა ნიადაგი დამახასიათებელია ზომიერი კლიმატის სტეპური კონტინენტური არეებისთვის.

3. წაბლა, მურა და რუხი ნიადაგები გავრცელებულია უდაბნო-სტეპურ არეებში.

4. დამლაშებული ნიადაგები წარმოიშობიან სტეპებისა და უდაბნოების განსაკუთრებულ პირობებში.

5. ტროპიკული და სუბტროპიკული ნიადაგების გავრცელების არეალია ტენიანი ტროპიკული და სუბტროპიკული ქვეყნები.

6. ჭაობის ნიადაგები წარმოიშობა ტუნდრაში, ტყის ზონასა და სტეპის ზონაში, იქ სადაც ტენიანობა ჭარბია და სადაც ნიადაგში წყალი ძლიერ ნელა მოძრაობს ან ტბორდება.

ნიადაგები დედამიწაზე ვრცელდებიან ზონალურად, ნიადაგწარმოქმნის ფაქტორების - კლიმატისა და მცენარეულობის ზონალურ გავრცელებასთან სრულიად შესაბამისად.

ნიადაგის შედგენილობა და თვისებები განუწყვეტლივ იცვლება, როგორც ნიადაგში მიმდინარე პროცესების, ისე გარეგანი პროცესების (უმთავრესად კლიმატის და მცენარეულობის ცვალებადობის) შედეგად. იმისთვის, რომ ნიადაგის ესა თუ ის ტიპი წარმოიშვას, საჭიროა გარკვეული დრო; მასასადამე, თითოეული ნიადაგის ტიპის ფარგლებში არსებობს მისი მრავალსახეობანი, რომლებიც გამოხატავენ მოცემული ნიადაგწარმოქმნის ტიპის სხვადასხვა სტადიებს.

ქანებს, რომლებიც წყალს შთანთქავენ და ატარებენ, წყალგაუმტარს უწოდებენ.მაგ. ასეთია ქვიშიანი ქანები. არის წყალგაუმტარი (წყალშემკავი) ქანებიც, მაგ. თიხა, გრანიტი, ბაზალტი და სხვ.

თემატიკა 9.2. ბუნებრივი მოვლენები, გარემოს ცვლილება

ბუნებრივი და ანთროპოლოგიური (ხელოვნური) გარემოს წარმოქმნა, მათი ძირითადი განმასხვავებელი მახასიათებლები და კლასიფიკაცია.

t913898_mountain_guide_man_with_mounteneering_uniform_and_ropes_ad623be3-b437-4f95-93a1-ee

საკითხი 9.2.1. ბუნებრივი და ანთროპოლოგიური (ხელოვნური) გარემო

გეოგრაფიული, ანუ ბუნებრივი გარემო – ეს არის რეალური ფიზიკური მდგომარეობა, სადაც ადამიანი ცხოვრობს, შრომობს და მისი კავშირი ლითოსფეროსთან ვლინდება არა მარტო სასარგებლო წიაღისეულის მოპოვება–დამუშავებაში, არამედ ბევრად უფრო მრავალფეროვნად და ფართოდ.

დედამიწის ბუნებრივ მდგომარეობაზე დიდ ზეგავლენას ახდენს სხვადასხვა საინჟინრო–სამშენებლო და სამეურნეო მოღვაწეობა. ადამიანმა მოახდინა დედამიწის გეოგრაფიული გარსის ყველა სფეროს ნაწილობრივი აქტიური ტრანსფორმაცია და დასაბამი მისცა დედამიწის ახალ, ანთროპოგენურ ეტაპს, როდესაც მისი ზემოქმედების მასშტაბები ბუნებრივ უძლიერეს პროცესებს გაუტოლდა.

გეოგრაფიული, ანუ ბუნებრივი გარემო ესაა საზოგადოების გარემომცველი ბუნების ის ნაწილი, რომელშიც ის მოცემულ მომენტში უშუალო ურთიერთქმედებაში იმყოფება, ანუ რომელიც პირდაპირ კავშირშია მის სასიცოცხლო და სამეურნეო საქმიანობასთან. გეოგრაფიული გარემოს გაფართოება კაცობრიობის განვითარების პარალელურად მიმდინარეობს, დღითიდღე გეოგრაფიული გარსის უფრო მეტი ნაწილი გარდაიქმნება გეოგრაფიულ გარემოდ და ცხადია, რომ მომავალში მათი საზღვრები ერთმანეთს დაემთხვევა.

გეოგრაფიული გარემოს ელემენტები, მიუხედავად ადამიანის ზემოქმედებისა და მის მიერ გამოწვეული გარდაქმნებისა, ინარჩუნებს თვითგანვითარების უნარს, მხოლოდ ადამიანის მიერ შექმნილ ხელოვნურ ნაგებობას არ გააჩნია თვითგანვითარების უნარი, იგი ვერ შეერწყმება გეოგრაფიულ გარემოს, ამიტომ მუდვმივი კონტროლისა და შეკეთების გარეშე სწრაფად განადგურდება.

გეოგრაფიული გარემოსა და საზოგადოების ურთიერთზემოქმედების პროცესი სხვადასხვაგვარად მიმდინარეობს. პირველ შემთხვევაში ადამიანი იყენებს ბუნებრივ მასალას და მისგან საჭირო ნივთს ქმნის, მაგ.: მადნისაგან ადნობს ლითონს, ბუნებრივი მასალებისგან აშენებს შენობებს, ამ დროს ბუნებრივი პროდუქცია გარდაიქმნება სოციალურ საგნად. საზოგადოება ასევე იყენებს ენერგიას, რომელიც დაგროვილია ნავთობში, ქვანახშირში, ბუნებრივ აირსა და ტორფში. ეს კი ბუნების „ენერგეტიკული“ კავშირია საზოგადოებასთან. მატერიალური წარმოების პროცესი ადამიანისა და ბუნებისაგან ქმნის ერთიან მთლიან სისტემას - ადამიანთა საზოგადოებას.

ანთროპოგენული (ხელოვნური) გარემო.

ასევე არსებობს საზოგადოებასა და ბუნებას შორის სხვა სახის კავშირი, როდესაც გარესამყარო და საზოგადოება ურთიერთზემოქმედებენ ერთმანეთზე. ამ შემთხვევაში გეოგრაფიული გარემო საზოგადოების საცხოვრებელი ბუნებრივი პირობების როლს ასრულებს.

ეკონომ-გეოგრაფიული ეწოდება გეოგრაფიული გარემოს იმ ნაწილს,რომელიც მატერიალური წარმოების საფუძველზე ადამიანის მიერ ხელოვნურად იქნა შექმნილი. ეს ნაწილი სამ ჯგუფად იყოფა:

1. პირველ ჯგუფში შედის ადამიანის მიერ გარდაქმნილი, ანუ ხელოვნურად შექმნილი ობიექტები, რომლებშიც ბუნებრივი თვისებები სჭარბობს, მაგ. ცხოველები და მცენარეები, დამუშავებული ნიადაგები, ხელოვნური წყალსაცავები და წყალსატევები; ადამიანმა მათი თვისებები მხოლოდ საჭირო მიმართულებით შეცვალა.

2. მეორე ჯგუფში შედის ის ობიექტები, რომლებიც ხელოვნურადაა შექმნილი ან გარდაქმნილი და მათი, როგორც შრომის საშუალების ფუნქციონირება, ხდება ტექნიკის დამხარებით. ასეთია: მდინარეები რეგულირებული ჩამონადენით, საირიგაციო ნაგებობები, რელიეფის ხელოვნური ფორმები: რკინიგზის ნაყარი, მდინარეთა დამბები.

3. მესამე ჯგუფში ერთიანდება ხელოვნურად შექმნილი ან გარდაქმნილი ბუნებრივი ობიექტები, მაგ . ისეთი, როგორიცაა: ქალაქის პარკები, ბაღები, სკვერები, კულტურული მცენარეულობა და ცხოველები. ეკონომიკურ-გეოგრაფიულ გარემო საზოგადოების უმნიშვნელოვანესი ნაწილია. იგი გარე სამყაროსგან განსხვავებით, წარმოიქმნება და ვითარდება საზოგადოებასთან ერთად და მის გარეშე არ არსებობს.

ფიზიკურ–გეოგრაფიული გარემო თავისი გეოგრაფიული გარსის კომპონენტების ერთიანობით, საზოგადოებისათვის არსებობის მატერიალურ პირობას ქმნის და ეკონომიკურ-გეოგრაფიული გარემოსგან განსხვავებით, ვითარდება თავისთავად, ბუნებრივი კანონზომიერებების საფუძველზე, მაგრამ, ამავე დროს , განიცდის ცვლილებას საზოგადოების განვითარების კვალდაკვალ, რადგან ადამიანის ინტერესთა სფერო მუდმივად ფართოვდება; თუ პირველყოფილი ადამიანი გულგრილი იყო წიაღისეული საბადოებისადმი, ჩვენს თანამედროვეს მის გარეშე არსებობა არ შეუძლია, შუა საუკუნეებში ადამიანი დედამიწის წიაღიდან მოიპოვებდა მხოლოდ 18 ქიმიურ ელემენტს, XVII ს–ში-25, XVIII ს–ში–29, XIX ს–ში– 47, ხოლო XX ს–ის დასაწყისში–54. ამჯერად, „ადამიანის ფეხქვეშ განფენილია მენდელეევის მთელი პერიოდული სისტემა“.

კაცობრიობის მთელი არსებობის მანძილზე დედამიწის წიაღიდან მოპოვებულ იქნა 300 მლრდ ტონა სპილენძი, 200 157 მლრდ ტ ქვანახშირი, 100 მლრდ ტ–ზე მეტი ნავთობი, 50 მლრდ ტ რკინის მადანი, 100 000 ტ–ზე მეტი ოქრო; საზოგადოების ინტერესების ზრდა ფიზიკურ–გეოგრაფიული გარემოს კომპონენტებისადმი, მათზე გაძლიერებული ზემოქმედება, თანდათან გარდაქმნის მას ეკონომ– გეოგრაფიულ გარემოდ.

გეოგრაფიული, ბუნებრივი გარემო მრავალი ნიშან–თვისების მატარებელია; ვინაიდან კაცობრიობის არსებობისათვის აუცილებელ პირობებს ბუნებრივი გარემო ქმნის, ამიტომ გეოგრაფიული გარსის მრავალმხრივი დანიშნულებიდან ერთ–ერთი ძირითადი თვისება მისი სამრეწველო მნიშვნელობაა, რადგან სწორედ ამ გზით იღებს ადამიანი ენერგიას და საარსებო პროდუქციას. გარემოს დიდი მეცნიერული დანიშნულებაც გააჩნია, რადგან ადამიანს სწორედ ბუნება აძლევს სამყაროს შეცნობის უნარ–ჩვევებს; მისგან სწავლობს იგი, როგორ გამოიყენოს ეს უკანასკნელი თავის მიზნებისათვის. ბუნებრივ კომპონენტებზე დაკვირვებით და მიბაძვით აშენებს და ამზადებს ტექნიკურ საშუალებებს; ამავე დროს, კაცობრიობა ვალდებულია უცვლელად შემოინახოს ბუნებრივი ეტალონები, რათა ყოველთვის ჰქონდეს საშუალება შეაფასოს ამ უკანასკნელსა და ხელოვნურად შექმნილს შორის არსებული განსხვავება.

ბუნებრივ გარემოს გააჩნია გამაჯანსაღებელი თვისება– სრულყოფილი დასვენებისა და ჯანმრთელობის აღსადგენად აუცილებელია სამკურნალო დანიშნულების ცენტრების მიკროკლიმატის, მინერალური წყაროების, ტყეების დაბინძურებისა და სხვა არასასურველი ცვლილებებისაგან დაცვა . ე.ი. საჭიროა ჯანსაღი ბუნებრივი პირობების სრულყოფილად შენარჩუნება.

ცნობილია, რომ გეოგრაფიული გარემოს და საზოგადოების ურთიერთობების სრულყოფილი შესწავლა მხოლოდ იმ შემთხვევაშია შესაძლებელი, თუ შევისწავლით გეოგრაფიული მეცნიერების რთულ სისტემას, რომელიც, თავის მხრივ სამ ქვესისტემად იყოფა: ბუნება– მეურნეობა–მოსახლეობა. აღნიშნული ცოდნა საშუალებას მოგვცემს შევაფასოთ ბუნებრივი კომპონენტების გარდაქმნის ხარისხი. ბუნებას გააჩნია აღმზრდელობითი და ესთეტიური დანიშნულება; სწორედ ლამაზი, უნიკალური და სახასიათო პეიზაჟები, ბუნებრივი ფენომენები აღძრავს პიროვნებაში მისი დაცვის, სიყვარულის და თაყვანისცემის გრძნობას; ცნობილია, რომ ბუნება ხშირად გამხდარა მრავალი მწერლის, კომპოზიტორის, თუ მხატვრის შემოქმედებისათვის შთაგონების წყარო, კაცობრიობის წინაშე დგას ამოცანა, რაც შეიძლება დროულად მოაწესრიგოს ურთიერთობა ბუნებრივ გარემოსთან, ვინაიდან რაც უფრო მეტი ნიჰილისტური დამოკიდებულებით გადააქცევს მას ეკონომიკურ –გეოგრაფიულ გარემოდ, მით უფრო მეტად იჩენს თავს პრობლემები, რომლებიც, დღესდღეობით, კაცობრიობის ზრდასთან ერთად იზრდება და ათასწლეულის მიჯნაზე უკვე გლობალურად გადაიქცა. გლობალურობას კი მიზეზთა კომპლექსურობა განაპირობებს: ბუნებრივ რესურსებზე დღითი–დღე გაზრდილი მოთხოვნილება პარალელურად იწვევს მათი მოპოვების, წარმოების ტემპების და გამოყენების ზრდას, რასაც საბოლოოდ, გარემოს კომპონენტების და კომპლექსების ხარისხობრივ თუ უარყოფითი ბალანსის მქონე რაოდენობრივ ცვლილებამდე მივყავართ.

საკაცობრიო პრობლემები სახელწოდებით „გლობალური„ პირველად ე.წ. „რომის კლუბ“– ის წევრებმა მოიხსენიეს. აღნიშნული კლუბი გასული საუკუნის 60–70 წლებში ცნობილი მეცნიერების, საზოგადო და სახელმწიფო მოღვაწეების მიერ დაფუძნდა.

გლობალური ეწოდება პრომლემას, რომელიც ქვემოთ ჩამოთვლილ კრიტერიუმებს აკმაყოფილებს, ასე მაგ.: 158 –იგი ეხება მთელ კაცობრიობას, მსოფლიოს ყველა ქვეყანას, ხალხებს, ყველა სოციალურ ფენას. –იწვევს დიდ ეკონომიკურ და სოციალურ დანაკარგებს, ზარალს. მათმა გამწვავებამ შეიძლება მთელი საკაცობრიო ცივილიზაციის განადგურება გამოიწვიოს. –პრობლემის გადასაწყვეტად საკმარისი არ არის მხოლოდ რამდენიმე ქვეყნის ურთიერთთანამშრომლობა, არამედ აუცილებელია მთელი მსოფლიოს ქვეყნების ძალისხმევა და თანამშრომლობა.

გასული საუკუნის 80–იან წლებში გლობალური პრობლემები სამ დიდ ჯგუფში გაერთიანდა: პირველი ჯგუფი მოიცავს ისეთ ზოგადსაკაცობრიო პრობლემებს, როგორიცაა განიარაღება, ახალი მსოფლიო ომის თავიდან აცილება, ეკონომიკურად განვითარებულ და განვითარებად ქვეყნებს შორის არსებული სოციალურ–ეკონომიკური დონეების გათანაბრება, უმუშევრობის ლიკვიდაცია. მეორე ჯგუფში შემავალი პრობლემები იკვლევს „ადამიანი – საზოგადოებ“–ის ურთიერთობებს, თითოეული ჩვენგანის მიერ მეცნიერულ–ტექნიკური პროგრესის მიღწევების ათვისების შესაძლებლობას. ამა თუ იმ ქვეყანაში კულტურული განვითარების, განათლების, ჯანმრთელობის დაცვის და სხვ. სოციალური სისტემების მოწყობის დონეებს. მესამე ჯგუფში კი გაერთიანებულია პრობლემები , რომლებიც თან სდევს სისტემის „ადამიანი– ბუნებ“–ის ურთიერთზემოქმედებას, ასეთებია: ეკოლოგიური წონასწორობის აღდგენა, ბუნებრივი რესურსებისადმი საზოგადოების გაზრდილი მოთხოვნის უზრუნველყოფა. მსოფლიო ოკეანის რესურსების გამოკვლევა–გამოყენება, კოსმოსის ათვისება. ამჟამად, პრიორიტეტების შეცვლის გამო, ზოგიერთი მკვლევრის აზრით, საჭიროა მოხდეს ზემოაღნიშნულის გადაჯგუფება; ზოგიერთი მათგანი პირველ ადგილს ეკოლოგიურ პრობლემას ანიჭებს, ზოგი კი– დემოგრაფიულს. მესამენი თვლიან, რომ პრიორიტეტული განვითარებადი ქვეყნების ჩამორჩენილობის დაძლევაა, სხვანი კი ასეთად სასურსათო პრობლემას მიიჩნევენ. გლობალური პრობლემები მჭიდრო ურთიერთკავშირშია და დაუყოვნებლივ მოითხოვს ასეთივე გლობალურ გადაწყვეტას, ამიტომ იგი საკაცობრიო საზოგადოებრივი, საბუნებისმეტყველო და ტექნიკური მეცნიერული დარგების კვლევის ობიექტად გადაიქცა. ამ დარგებს შორის ყველაზე მნიშვნელოვანი ადგილი გეოგრაფიას უჭირავს, ვინაიდან მიეკუთვნება პირველსა და მეორეს, ხოლო იყენებს მესამის თანამედროვე ტექნოლოგიებს.

მსოფლიო საზოგადოების განსაკუთრებულ ყურადღებას იქცევს ისეთი ეკოლოგიური პრობლემები, როგორებიცაა: დედამიწის კლიმატის გლობალური დათბობა, „ოზონის ხვრელების“ წარმოშობა, გეოგრაფიული გარსის გეოსფეროების ანთროპოგენური დაჭუჭყიანება, ბუნებრივი სისტემების დეგრადაცია, ეკოლოგიური უბედურების არეალების ზრდა.

„გაეროს“ გარემოს დაცვისა და განვითარების საერთაშორისო კომისიამ 1983 წელს მიიღო საზოგადოების მდგრადი განვითარების კონცეფცია, რომელიც ითვალისწინებს კაცობრიობის განვითარების ხელშეწყობას, მისი მზარდი მოთხოვნების დაკმაყოფილებას და მომავალი თაობების ცივილური ცხოვრებისათვის სრულყოფილი გეოგრაფიული გარემოს შენარჩუნებას.

„გაეროს“ კონცეფციაში გათვალისწინებული საკითხების და პრობლემების გადასაწყვეტად, პირველ რიგში, აუცილებელია ორი ძირითადი მოთხოვნის დაკმაყოფილება; პირველია დედამიწის ტოტალური „ წმენდა“– დასუფთავება, „სუფთა ენერგიების“ ჩაყენება კაცობრიობის სამსახურში, უნარჩენო ტექნოლოგიებისა და წარმოების სრული, დახურული ციკლის შემუშავება, გარემოზე ანთროპოგენური ზემოქმედების კატასტროფული შედეგების აცილება. მეორე მოთხოვნა ითვალისწინებს მოხმარების შეზღუდული სტრატეგიის შემუშავებას, ვინაიდან კაცობრიობის მიერ მეტისმეტად ბევრი ბუნებრივი რესურსის გამოყენება იწვევს გარემოს გამოფიტვას და დეგრადაციას. ჩვენი აზრით, გლობალური პრობლემების გადაჭრის ოპტიმალური ვარიანტი მხოლოდ ისაა, რომ ერთი და იგივე ტერიტორიის შესწავლისას სხვადასხვა დარგის სპეციალისტებმა შეიმუშაონ საერთო პროგრამა, ამით მოიხსნება კვლევის ობიექტის და საგნის დადგენის ბარიერები, მკვლევარს კი საშუალება მიეცემა, რაც შეიძლება მოკლე დროში დაადგინოს რა როლი ენიჭება ამა თუ იმ ცალკეულ კომპონენტს, დანარჩენ კომპონენტებთან კავშირურთიერთობაში და საერთოდ გეოგრაფიული მეცნიერების ზემოაღნიშნულ რთულ სისტემაში.

საკითხი 9.2.2
ეროზია და გამოფიტვა

ეროზიის და გამოფიტვის განმასხვავებელი ნიშნები, მათი თავისებურებები და გამომწვევი მიზეზები

ნიადაგის ცნება

ეროზია (ლათ. erosio - ამოჭმა) ნიშნავს წყლის ნაკადის დამანგრეველ ზემოქმედებას კალაპოტის ამგებელ ქანებსა და ნიადაგზე.

ცნება ეროზია შემოიღო ამერიკელმა გეოლოგმა გროვ კარლ ჯილბერტმა 1877 წელს. ის განპირობებულია წყლის ჭავლის და ნაკადში ატივტივებული მყარი მასალის უშუალო მექანიკური მოქმედებით კალაპოტზე. ნაკადის ეროზიულ უნარს განსაზღვრავს წყლის მასა, დინების სიჩქარე და მყარი მასალის რაოდენობა.

ხანგრძლივი ეროზიული მოქმედების შედეგად ნაკადი გამოიმუშავებს ისეთ გასწვრივ პროფილს, რომლის დახრილობა მატულობს შესართავიდან სათავისკენ. ესაა წონასწორობის პროფილი, რომლის ქვემო წერტილს ეროზიის ბაზისი ეწოდება.

ეროზიის ბაზისის დაწევა იწვევს ეროზიის გაძლიერებას, აწევა კი - შენელებას. ეროზიის შედეგად დედამიწის ზედაპირზე წარმოიქმნება ხაზობრივი გავრცელების მქონე ეროზიული ფორმები - ხრამი, ხევი , ხეობა, კანიონი და სხვ.

ეროზიის ზემოქმედება რელიეფის მსხვილ ელემენტებზე (ქედი, მასივი) იწვევს მათ დანაწევრებას და ეროზიული რელიეფის შექმნას, რელიეფის დანაწევრების სიღრმეს განსაზღვრავს დედამიწის ქერქის ტექტონიკური მოზრაობის ხასიათი.

ეროზიულ პროცესებს მოყვება ეროზიული რელიეფის შექმნა, რომელიც მსოფლიოში საყოველთაოდ არის გავრცელებული.

გამოფიტვის ქერქი

გეოგრაფიულ გარსში ლითოსფეროს, ატმოსფეროს, ჰიდროსფეროს და ბიოსფეროს ურთიერთზემოქმედებით წარმოიქმნება კომპლექსური ზემოქმედებით სხეული, რომელსაც გამოფიტვის ქერქს– ელუვიონს უწოდებენ, ანუ გამოფიტვა ეს არის იმ პროცესების ერთობლიობა, რომლებიც იწვევს ქანების დაშლა–დანგრევას – დეზინტეგრაციას. გეოგრაფიული გარსის ყველა ზემოაღნიშნული კომპონენტის აქტივობისა და ელუვიური პროცესების ხანგრძლივობის პარალელურად იზრდება გამოფიტვის ქერქის სიმძლავრე; ზოგან მან ასობით მეტრსაც კი შეიძლება მიაღწიოს. ელუვიონში, როგორც წესი, გამოფიტვის ქერქის მასალა განშრევებული არ არის და წარმოდგენილია დაუმუშავებელი, დაუხარისხებელი ნამსხვრევების სახით. გამოფიტვის ქერქის შემადგენლობა მჭიდრო კავშირშია დედაქანთან ანუ ქვეფენილ ქანთან, მისი ყველაზე მთავარი თავისებურება კი ზონალობაა.

ქანების გამოფიტვა წარმოადგენს ფართოდ გავრცელებულ გეომორფოლოგიურ პროცესს, იგი ყველგან მიმდინარეობს.

ამ ერთიან პროცესში გამოარჩევენ ძირითადად მის 2 სახეს:
1) ფიზიკური, ანუ მექანიკური და 2) ქიმიური.

ფიზიკური გამოფიტვისაას მიმდინარეობს ქანების დაშლა–დაქუცმაცება მათი ქიმიური შემადგენლობის უცვლელად. მთავარი მოქმედი ფაქტორების ხასიათის და მოქმედების მიხედვით, იგი იყოფა ტემპერატურულ და მექანიკურ გამოფიტვად.

ტემპერატურული გამოფიტვა მიმდინარეობს გარეგანი მექანიკური ზემოქმედების გარეშე და მას იწვევს ტემპერატურის ცვალებადობა. ინტენსივობა დაკავშირებულია ქანების შემადგენლობასთან, მათ აგებულებასთან, ანუ ტექსტურასა და სტრუქტურასთან; აგრეთვე შეფერილობასთან, ნაპრალოვნებასთან და სხვა ფაქტორებთან. დიდი მნიშვნელობა ენიჭება ტემპერატურის ცვლილების ამპლიტუდას და ამ ცვალებადობის სიჩქარეს; ამიტომ გამოფიტვისას ტემპერატურის სეზონური ცვლილების ამპლიტუდაზე მეტად დღე– ღამური, ანუ მოკლე დროის ამპლიტუდა მოქმედებს. ტემპერატურული გამოფიტვა შეინიშნება ყველა კლიმატურ ზონაში, მაგრამ განსაკუთრებით ინტენსიურად მიმდინარეობს იქ, სადაც ტემპერატურის მკვეთრი კონტრასტი და ჰაერის სიმშრალეა, ანუ არიდული ჰავაა, მცენარეული საფარი კი ან ცოტაა, ან სულაც არ არის, ასეთებს პირველ რიგში მიეკუთვნება ტროპიკული და არატროპიკული უდაბნოები. ასეთი გამოფიტვა ინტენსიურად მიმდინარეობს მაღალი მთების ციცაბო ფერდობებზეც.

მექანიკური გამოფიტვა მიმდინარეობს ისეთი ფაქტორების ზემოქმედებით, როგორიცაა წყლის გაყინვა ქანების ნაპრალებში და ფორებში, ან აორთქლებული წყლის მარილების დაკრისტალებისას. როგორც ნათქვამიდან ჩანს, ყოველივე მაინც ტემპერატურულ გამოფიტვასთანაა მჭიდრო კავშირში.

განსაკუთრებით სწრაფად და ძლიერად ქანებს ფიტავს წყალი, გაიყინება რა ნაპრალებში და ფორებში, წარმოქმნის ქანებში დიდ წნევას, რის გამოც ეს ქანი იშლება ნაწილებად. ხშირად ამ პროცესს ყინვით გამოფიტვასაც უწოდებენ. მას წინ უძღვის ქანების დანაპრალიანება, წყლის გაყინვა კი განაპირობებს შემდგომ ინტენსივობას. აქ აუცილებელია არა ტემპერატურული ამპლიტუდა (თუნდაც დღე–ღამური), არამედ ტემპერატურის რყევის სიხშირე 0° –მდე, ანუ იმ ტემპერატურამდე, რომელზეც წყალი იყინება. ამიტომ ესეთი გამოფიტვა ძირითადად მიმდინარეობს პოლარულ მხარეებში და მაღალმთიან რეგიონებში, თოვლის ხაზს ზემოთ.

ქიმიური გამოფიტვა, ესაა ქანებზე ატმოსფეროს, ჰიდროსფეროს და ბიოსფეროს ქიმიურად აქტიური ელემენტების ზემოქმედება. ამ დროს მიმდინარეობს ქანების არა მარტო მექნიკური დაშლა, არამედ მათი ქიმიური შედგენილობის ცვლილება მათზე ჟანგბადის, ნახშირორჟანგის და ორგანული მჟავების ზემოქმედებით. ამ დროს საფუძვლიანად იცვლება მინერალები, ქანები, მათ მაგიერ კი იქმნება ახალი მინერალები და ქანები, რაც მიმდინარეობს (ხშირად ფარულად) ხსნადობის, ჰიდრატაციის, დაჟანგვის, ჰიდროლიზის, კარბონატიზაციის და სხვა სახის რეაქციებით. ჰიდრატაცია ესაა უწყლო ნივთიერების მიერ წყლის ქიმიური შეერთება, მისი შთანთქმა. ქიმიური გამოფიტვის ინტენსივობა იზრდება ტემპერატურის ზრდასთან ერთად. იგი ახასიათებს ტროპიკული და სუბტროპიკული ჰავის მხარეებს, რაც უფრო მაღალია ტემპერატურა და სინოტივე, მით უფრო ინტენსიურია იგი. ტემპერატურის 10° –ით მომატებისას ინტენსივობა 2–3 ჯერ იზრდება, ამიტომ ქანების გარდაქმნა ტემპერატურასთან ერთად იცვლება, ასე მაგალითად: ზომიერად ნოტიო ჰავის პირობებში ქიმიური გამოფიტვა მხოლოდ თიხების სტადიამდე აღწევს, ხოლო ნოტიო ტროპიკულში კი– ლატერიტების სტადიამდე.

საკითხი 9.2.3. სტიქიური მოვლენები (ვულკანი, მიწისძვრა, ცხელი წყაროები და გეიზერები, ცუნამი, წყალდიდობა, წყალმოვარდნა, წყალმცირობა, მეწყერი, ღვარცოფი, ზვავი)

სტიქიური მოვლენების გამომწვევი მიზეზები, მათი წინასწარ პროგნოზირების საშუალებები და კლასიფიკაცია

ვულკანები და მიწისძვრები

ვულკანიზმი და მიწისძვრები ქმნის არა მარტო რელიეფის ძირითად ფორმებს, არამედ დიდ გავლენას ახდენს მიწის ქერქის შინაგან ბუნებაზე. ისინი შიგა დინამიკურ პროცესებად იწოდება.

დედამიწის ზედაპირს სახეს უცვლის ერთდროულად მოქმედი შინაგანი და გარეგანი ძალები. შინაგანს მიეკუთვნება ვულკანიზმი, მიწისძვრები და ხმელეთის საუკუნეობრივი რყევა. მათი მოქმედებით წარმოიქმნება რელიეფის ყველაზე მსხვილი ფორმები - კონტინენტები, ოკეანური ღრმულები, მთათა სისტემები და სხვ.

ვულკანიზმი - დედამიწის ქერქში და ზედაპირზე, მაგმისა და მისი თანმხლები აირების გადაადგილებასთან დაკავშირებული პროცესების ერთობლიობაა. ადგილს, საიდანაც მათი ამღვრა ხდება - ვულკანი ეწოდება. („ვულკანი“ - ბერძნული მითოლოგიის თანახმად „ცეცხლის ღმერთია’). სიღრმეში არსებული გამდნარი მასა - მაგმა დედამიწის ქერქში წარმოქმნილი ნაპრალის მეშვეობით ზემოთ მოისწრაფვის და ზედაპირზე ამოიფრქვევა. გაზებისგან გათავისუფლებულ მაგმას ლავა ეწოდება. . ლავური ღვარის ტემპერატურა 1200°– დან 1800°–მდეა C–ით.

ლავა რომ ცივდება, ზედაპირზე ქმნის ბორცვებს და მთებს, რომელთაც ხშირად კონუსური ფორმა აქვთ, ზედა ნაწილში ძაბრისებური ჩაღრმავებით - კრატერით.

ვულკანიზმი ადამიანებში ყოველთვის დიდ შიშსა და ცნობისწადილს აღძრავდა. ამ დარგის შესწავლის პიონერია გამოჩენილი ფრანგი ვულკანოლოგი ჰარუნ თაზიევი; იგი საგანგებოდ ჩაცმული და სპეციალური აირწინაღით აღჭურვილი ვულკანის გავარვარებულ კრატერში ჩავიდა, უამრავი ჩამქრალი და მოქმედი ვულკანის უმეტესი ნაწილი მან უშუალოდ აქტივობის უახლოეს წინა, ან შემდგომ სტადიაზე გულდასმით შეისწავლა და კვლევის შედეგები სამეცნიერო სტატიების, ფოტოდოკუმენტებისა თუ სამეცნიერო პოპულარული ლიტერატურის სახით გამოაქვეყნა და გაავრცელა.

ერთმანეთისგან განარჩევენ მოქმედ და ჩამქრალ ვულკანებს. მოქმედი ვულკანი პერიოდულად იფრქვევა, თანაც ამ დროს გამოიყოფა ცხელი აირები და წყალი; მათი მოქმედება დადასტურებულია ისტორიული ცნობებითაც. ყველაზე მაღალი მოქმედი ვულკანები სამხრეთ ამერიკაშია, ხოლო ჩამქრალი ვულკანები ბევრია საქართველოში, მათშორის აღსანიშნავია მყინვარწვერი. ამჟამდ დედამიწაზე დაახლოებით 800-ზე მეტი ჩამქრალი ვულკანია. მრავალი ვულკანია აღმოჩენილი მსოფლიო ოკეანის ფსკერზე.

დედამიწის შორეულ გეოლოგიურ წარსულში ცნობილია ფართობული, ანუ მასიური ამონთხევები; ჩვენდა საბედნიეროდ იგი წარსულს ჩაბარდა, დღეს მხოლოდ შედეგის სახითაა 97 წარმოდგენილი და პროცესის სახით აღარსად გვხვდება; მისი მაგალითია 1,5 მლნ კვ.კმ ფართობზე ციმბირის უძველესი ვულკანური ამოფრქვევა, კოლუმბიის ბაზალტური პლატო, რომელიც 500 000 კვ.კმ– ზე ვრცელდება.

მეცნიერები ვარაუდობენ, რომ ვულკანებს უდიდესი როლი მიუძღვის მზის სისტემის და ალბათ, მთელი სამყაროს ჩამოყალიბებაში. ამის მაგალითად დედამიწის ერთადერთი ბუნებრივი თანამგზავრიც გამოდგება, რომლის ზედაპირიც კრატერებითა და ვულკანური მთებითაა დაფარული. ამის მაგალითია მარსის ვულკანური კონუსი ოლიმპიც, რომელიც ჯომოლუნგმაზე ბევრად მეტია (დაახლოებით 21000 მ).

ცხელი წყაროები და გეიზერები

მოქმედი და ჩმქრალი ვულკანების რაიონებში ხშირად ვხვდებით ცხელ წყაროებს, რომლებიც ან წყნარად გამოედინებიან დედამიწის ქერქის ნაპრალებიდან ან სიღრმიდან შადრევნებად ამოჩქეფენ. წყაროებს, რომლებიც პერიოდულად ამოისვრიან ცხელ წყალსა და ორთქლს, გეიზერებს უწოდებენ. მრავალი გეიზერია ისლანდიაში, ჩრდილოეთ ამერიკაში, კამჩტკაზე, კურილიის კუნძულებზე და სხვა

ადგილებში. ცხელ ქყაროებს იყენებენ ელექტროენერგიის მისაღებად, ბინების გასათბობად, სასათბურე მეურნეობებში და სხვ.

სპეციალურ სადგურებში მეცნიერები წლობით შეისწავლიან და აკვირდებიან ვულკანების მოქმედებას, სწავლობენ ლავას, აირებს. ამის მეშვეობით შესაძლებელი ხდება ვულკანის ამოფრქვევის პროგნოზირება.

მიწისძვრისა და ვულკანების გავრცელების არეები ხშირად ერთმანეთს ემთხვევა. ისინი ვლინდებიან იქ, სადაც დედამიწის ქერქი არამდგრადია. დეამიწის მთელი ისტორიის მანძილზე ვულკანთა მოქმედებამ მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა დედამიქის ქერქის, წყლის გარსის და ატმოსფეროს ჩამოყალიბებაში.

მიწისძვრა

დედამიწის ქერქის ყოველგვარ რხევას, რომელიც ძირითად შინაგანი, ანუ ენდოგენური ძალების ზეგავლენით მიმდინარეობს და მისი გამომწვევი მიზეზის შეწყვეტის შემდეგაც შენარჩუნდება, მიწისძვრა ეწოდება. მის წინა, თანმდევ და მომყოლ პროცესთა ერთობლიობას კი სეისმური პროცესებად მოიხსენებენ.

საუკუნეების მანძილზე მიწისძვრის გამომწვევი მიზეზების ირგვლივ სხვადასხვა ხალხს თავისი მოსაზრება გააჩნდა, მაგ,: უძველესი ინდუსები ფიქრობდნენ, რომ დედამიწა სპილოს ზურგზე იყო განლაგებული, სპილო კუს ზურგზე იდგა, რომელიც თავის მხრივ კობრაზე ეყრდნობოდა და წონასწორობის შენარჩუნებას ცდილობდა, რომელიმე მათგანის გარხევა კი რყევას იწვევდა.

ძველი ბერძენი ნატურფილოსოფოსების მიხედვით დედამიწის სიღრმეში არსებობდა გამოქვაბულები, სადაც ძლიერი ქარები ქროდა, იმ მომენტში, როდესაც ქარი გამოქვაბულის ჭერს მიაწვებოდა ან ზედაპირზე ამოიჭრებოდა, მიწა ირყეოდა.

უდიდესი იტალიელი მხატვარი და გამომგონებელი ლეონარდო და ვინჩი ვარაუდობდა, რომ დედამიწა შედგებოდა წყალში შერეული მყარი ნივთიერებებისაგან, როგორც კი მათ შორის წონასწორობის ბალანსი ირღვეოდა, მიწა რყევას იწყებდა, ფრანგი ფილოსოფოსი რენე დეკარტი კი ამტკიცებდა, რომ ადრე დედამიწა ისეთივე ცხელი იყო, როგორც მზე , იგი დღემდე ნელ–ნელა ცივდება და იკუმშება, სწორედ შეკუმშვისას წარმოიქმნება მთები და ხდება მიწისძვრები.

თანამედროვე „ფილების ახალი გლობალური ტექტონიკის“ თეორიის თანახმად, რომლის პირველი ავტორი გერმანელი მეცნიერი ალფრედ ვეგენერი იყო (1915 წ), ფილების სხვადასხვა სახის მოძრაობა იწვევს მრავალ გეოლოგიურ პროცესს: დანაოჭებას, მთათა წარმოშობას, პლიკატურ დისლოკაციებს, ვულკანებს და სხვ. ამ პროცესებს თან ერთვის მიწისძვრებიც.

ლითოსფეროს ცალკეულ ნაწილებს შორის არსებული წონასწორობა დროდადრო ირღვევა, მას კი თან სდევს მექანიკური ხასიათის მოვლენები, რყევები, ბიძგები, ხახუნი, სხვადახვა სახის რღვევები, რომელიც იწვევს სეისმურ მოვლენებს არა მარტო დედამიწის შიგნით, არამედ მის ზედაპირზეც.

მიწისძვრის გამომწვევი მიზეზის ადგილმდებარეობა, ანუ კერა ჰიპოცენტრი, შეიძლება დედამიწის ქერქში მეტად დიდ სიღრმეზე იყოს, კერის სიღრმე ჩვეულებრივ 50–60 კმ–ის ფარგლებში მერყეობს, უფრო ხშირად კი იგი 15–20 კმ–ია. არსებობს ზეღრმა მიწისძვრები, რომელთა ჰიპოცენტრი რამდენიმე ასეული კმ–ის (600–700 კმ) სიღრმეზეა „ჩაძირული“, მაგ.: წყნარი ოკეანის აუზის განაპირა ზოლი.

მიწისძვრას მაქსიმალური დამანგრეველი ძალა აქვს ეპიცენტრში–ანუ ჰიპოცენტრიდან უმოკლეს რადიუსში დედამიწის ზედაპირზე.

ატასტროფული მიწისძვრის დროს დედამიწის შიგნით გამოიყოფა 10×35 ერგი ენერგია, ე.ი. ერთი კვადრალიონი ცხენის ძალა. მიწისძვრის ენერგიის სიმძლავრეს ზომავენ მაგნიტუდით, ანუ გამოთავისუფლებული ენერგიის რაოდენობით. სეისმოლოგები მაგნიტუდას ზომავენ რიხტერის მოდიფიცირებული შკალის მიხედვით, რომელიც ნულიდან იწყება, მისი მაქსიმალური ზღვარი განსაზღვრული არ არის. ამერიკელმა სეისმოლოგმა ჩარლზ რიხტერმა 1935 წ. შეიმუშავა მაგნიტუდების შკალა. შკალის ყოველი დანაყოფი აღნიშნავს მიწისძვრის სიმძლავრის გაათმაგებულ სიდიდეს.

იტალიელი ვულკანოლოგის ჯუზეპე მერკალის მიერ 1902 წელს შემოღებულ იქნა მერკალის შკალა, რომელიც ბალების მეშვეობით ზომავს მიწისძვრის ინტენსიობას დედამიწის ზედაპირზე მომხდარი ადგილობრივი დაზიანებების გათვალისწინებით. შკალა ადრე 10 ბალიანი იყო. მოხდა მისი მოდიფიცირება და ამჟამად 12 ბალიანია. მიწისძვრის აღსაწერად მოსახლეობისათვის ძირითადად სწორედ ეს შკალა გამოიყენება, რადგან სეისმოლოგებს სეისმური ენერგიის შეფასების სხვა საზომები ჯერ არ შეუმუშავებიათ.

ცუნამი

„დიდი სანაპირო ტალღა“ (იაპონურად), წარმოიქმნება ოკეანის ფსკერზე მომხდარი მიწისძვრის, ვულკანის მოქმედების, ან მეწყერის ჩაქცევისაგან. მათი უმეტესი ნაწილი ზღვის ძვრისგანაა წარმოქმნილი, ამ დროს ტექტონიკური ფილები ერთმანეთს აწვება, დედამიწის ქერქი ამოძრავდება, ოკეანე იწყებს ღელვას და წარმოიქმნება მძლავრი შოკური ტალღები, რომელიც წრიული რგოლების სახით ვრცელდება, ტალღები რეაქტიული სიჩქარით მოძრაობს ( 800 კმ–მდე საათში). ჩილეში 1960 წელს წარმოქმნილმა ცუნამმა 24 სთ–ში 15 ათასი კმ დაფარა და 10 მ–იანი ტალღებით მიაღწია იაპონიის კუნძულთა სანაპირო ზოლს, პროცესის დროს ოკეანის ზედაპირი მშვიდი ჩანს, რადგან ცუნამი 102 წყალქვეშა სიღრმეში ვრცელდება, სანაპირო ზოლიდან წყალი უკან იხევს, მიიქცევა, თითქოს ავზიდან წყალი ერთბაშად გაუშვეს, ამ დროს კი იგი ცუნამს სანაპიროდან შორს ეგებება და ორივენი გაორმაგებული ძალით იწყებს მოქცევას ნაპირისაკენ. სანაპიროსთან ფსკერის ამაღლებული ნაწილის შეჯახება მაღლა მიმართავს ტალღას, იგი კოშკისებური, ზოგჯერ 30 მ–იანი სიმაღლის „შლეიფი“–ს სახით ასკდება ნაპირს და მთელი ძალით ვრცელდება ხმელეთის საკმაოდ მოშორებულ ტერიტორიებზეც, 2004 წლის სუმატრა–ანდამანის ზღვისქვეშა გიგანტური მიწისძვრა 10 წუთს გრძელდებოდა, წარმოიქმნა 1600 კმ–იანი რღვევა, რამაც ცუნამის უწყვეტი ტალღები გამოიწვია, რღვევის ერთმა მხარემ, მეორესთან შედარებით, 5 მ–ით ამოიწია. ზოგ ადგილზე კი ეს სიმაღლე 20 მეტრსაც აღწევდა. მან დაახლოებით 250 000 ადამიანი შეიწირა, ასეთი მასშტაბის არა, მაგრამ არანაკლები შედეგების მქონე ცუნამი წარმოიქმნა 2011 წლის 11 მარტს ჰოკაიდოს ჩრდილო–აღმოსავლეთით, ნ/კ ოშოკადან 62 კმ–ის დაშორებით, ჰიპოცენტრი ზღვის ფსკერიდან 28 კმ–ის სიღრმეზე იმყოფებოდა. მოქმედ ვულკანებს და მიწისძვრებს გავრცელების გარკვეული კანონზომიერება ახასიათებს, ერთიც და მეორეც დამახასიათებელია ახალგაზრდა მთიანი სისტემებისათვის, სადაც მთათაწარმომქმნელი პროცესები დღემდე არ დასრულებულა, ამ ზონებს „ცეცხლოვან სარტყლებსაც“ უწოდებენ, ასეთებია: მერიდიანული აღმოსავლეთ წყნაროკეანური, დასავლეთ წყნაროკეანური და განედური ალპურ–ჰიმალაური მთათა სარტყელი.

სიდიდის მიხედვით მდინარეები იყოფიან დიდ, საშუალო და პატარა მდინარეებად.

წყალდიდობები და წყალმოვარდნები ზოგჯერ კატასტროფული ხასიათისაა.

ღვარცოფები ქვატალახიანი ნაკადებია და იქ იჩენენ თავს, სადაც უმთავრესად მშრალი ჰავაა, დროდადრო კი თავსხმა წვიმებიც მოდის; ასეთ პირობებში ქვატალახიანი ნაკადები წარმოიქმნება. საქართველოში ამ ხრივ კახეთია გამორჩეული.

ზვავი - მთის ფერდობზე სწაფად მოძრავი თოვლის მასაა.

ზვავი სტიქიური, ხშირად კატასტროფული მოვლენაა. იგი უპირველეს ყოვლისა, მთებთანაა დაკავშირებული. ზვავის ჩამოსვლისათვის ყველაზე ხელსაყრელი პირობა იქმნება თუ: თოვლის საფარი აღემატება 20 სმ-ს, მთის ფერდობის დახრილობა მერყეობს 15-დან 50 გრადუსამდე და ტერიტორიაზე არ არის ტყე. ყველაზე ხელსაყრელი ვითარება ზვავის ჩამოწოლისათვის იქმნება 300-400-ით დახრილ ფერდობებზე და მაშინ, როდესაც ერთი დღის განმავლობაში 10 სმ-ზე მეტი თოვლი მოდის. ზვავი გარკვეული სისქის თოვლის საფარის ჩამოყალიბებასთანაცაა დაკავშირებული, ამიტომ მათი მოქმედება ძირითადად ზამთრის თვეებშია მოსალოდნელი. პერიოდს, როდესაც მოსალოდნელია ზვავის გააქტიურება, ზვავსაშიში ეწოდება.

მთები ზვავსაშიშობის მიხედვით, ზღვის დონიდან სიმაღლის მიხედვით, პირობითად იყოფა რამდენიმე საფეხურად:

1. დიდი ზვავსაშიშროების ზონა - ზღ. დონიდან 3000-4000 მ. აქ ზვავები წელიწადში რამდენიმეჯერ ჩამოდის.

2. მაღალი ზვავსაშიშროების ზონა - ზღ. დონიდან 2000-3000 მ. ზვავები ყოველწლიურად ჩამოდის.

3. საშუალო ზვავსაშიშროების ზონა - ზღ. დონიდან 1500-2000 მ. ზვავები თითქმის ყოველწლიურად ჩამოდის.

4. უმნიშვნელო ზვავსაშიშროების ზონა - ზღ. დონიდან 1000-1500 მ. ზვავები იშვიათად ჩამოდის.

თემატიკა 9.3. გეოგრაფიული გარსის ფორმირების პირობები - ა.

დედამიწის გეოგრაფიული გარსი განიცდის კოსმოსის და მიწის წიაღის, ანუ შინაგანი ენერგიის მუდმივ ზემოქმედებას, ეს ფაქტორები იყოფა კოსმოსურად და პლანეტარულად.

საკითხი 9.3.1. კოსმოსური სხეულები და ასტრონომიული მოვლენები

კოსმოსურ ფაქტორებს მიეკუთვნება გალაქტიკის მოძრაობა, მზისა და ვარსკვლავების გამოსხივება, პლანეტებისა და თანამგზავრების ურთიერთზემოქმედება;
მცირე ზომის ციური სხეულები: ასტეროიდები, კომეტები, მეტეორიტები.

ვულკანები და მიწისძვრები

კოსმოსი ეს არის მთელი არსებული მატერიალური სამყარო, იგი მუდმივია დროში და უსასრულო სივრცეში, მატერია ამ სამყაროში თავმოყრილია ვარსკვლავებში, პლანეტებში, ასტეროიდებში, თანამგზავრებში, კომეტებსა და სხვა ციურ სხეულებში; აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ მთელი მატერიალური სამყაროს თვალხილული მასის 98% თავმოყრილია ვარსკვლავებში.

გალაქტიკები, გალაქტიკების მოძრაობა

ციური სხეულები ქმნის სხვადასხვა სირთულის სისტემებს, ასე მაგ.: დედამიწა მთვარესთან ერთად წარმოადგენს შედარებით მარტივ სისტემას, რომელიც ერთიანდება მეორე, უფრო რთულ–მზის სისტემაში, ეს უკანასკნელი კი, თავის მხრივ, წარმოადგენს გალაქტიკის (galaktikos- ბერძნ.„რძიანი“) ნაწილს, რომელიც შედის გალაქტიკების დაგროვებაში, ყველაზე გრანდიოზულ სისტემაში, რომელიც სამყაროს უდიდესი ნაწილია და მხოლოდ შეიარაღებული თვალით ფიქსირდება– ესაა მეგაგალაქტიკა. თანამედროვე წარმოდგენით ამ უკანასკნელის დიამეტრი 100 მლნ.სინათლის წელია, ასაკი დაახლოებით 15 მილიარდი წელი და მასში შედის 10 ²² ვარსკვლავი.

სამყაროში მანძილები იზომება ასტრონომიული ერთეულით, სინათლის წლითა და პარსეკით.

ასტრონომიული ერთეული ესაა მანძილი დედამიწიდან მზემდე, ანუ საშუალოდ 149 600 000 კმ. სინათლის წელი ესაა მანძილი, რომელსაც სინათლის სხივი გაივლის ერთ წელიწადში, ერთი სინ. წელი უდრის 9,46×10¹² კმ–ს (სინათლის სხივის სიჩქარე უდრის 300 000 კმ/ წმ–ში). პარსეკი უდრის 3,26 სინათლის წელს, უდრის 206 265 ასტრონომიულ ერთეულს, ანუ 3,08×10¹³ კმ– ს. პარსეკი ესაა მანძილი, საიდანაც დედამიწის ორბიტის საშუალო რადიუსი 1´ კუთხით ჩანს (წლიური პარალაქსი).

გალაქტიკაში ვარსკვლავები გრავიტაციის ძალით არის ერთმანეთთან დაკავშირებული, გალაქტიკების შესახებ აზრი პირველად იმანუელ კანტმა ჩამოაყალიბა 1755 წ. გალაქტიკები ერთმანეთისგან განსხვავდება ზომით, გარეგნული სახით და მასში შემავალი ვარსკვლავების რაოდენობით. გარეგნული სახის მიხედვით გალაქტიკები რამდენიმე

მორფოლოგიურ ტიპად იყოფა (ე.ჰაბლი):

1. ელიპტიკური, ანუ ელიფსის ფორმის (მთელი აღმოჩენილი გალაქტიკების 25%), ასეთია მაგალითად ქალწულის თანავარსკვლავედის გალაქტიკა.

2. სპირალური, ყველაზე მრავალრიცხოვანია (50%), მასში უმეტეს ვარსკვლავებს უჭირავს ლინზის მაგვარი ფორმის გალაქტიკის დისკო, საიდანაც ორი ან მეტი ერთი მიმართულებით განშტოებული სპირალისებრი ტოტია აღმართული. მათ შორისაა ჩვენი გალაქტიკა და ჩვენთვის ასევე კარგად ცნობილი ანდრომედას ნისლეული.

3. უსწორმასწორო, ანუ არამიწიერი გალაქტიკა. მას უჭირავს მთელი ვარსკვლავური სისტემების 5%. ყველაზე მეტად ცნობილია დიდი და პატარა მაგელანის ღრუბლების გალაქტიკა, რომელიც სამყაროს სამხრეთ პოლუსთანაა განლაგებული და მასთან ერთად ადგენს ტოლგვერდა სამკუთხედს.

4. ელიფსისებური და სპირალური ფორმის გალაქტიკებს შორის გარდამავალია ლინზისებრი (20%), ასეთ გალაქტიკაში არ შეინიშნება სპირალური განშტოებანი.

სამყაროში ყველა გალაქტიკას აღენიშნება კაშკაშა ცენტრალური ნაწილი, გული ანუ ბირთვი, რომლის სიკაშკაშე აიხსნება ვარსკვლავების დიდი კონცენტრაციით, თუმცა მათი რიცხვი ვარსკვლავთა მთელი რაოდენობის მცირე წილს შეადგენს.

XX საუკუნის მეორე ნახევარში ასტრონომებმა შენიშნეს, რომ ზოგიერთ გალაქტიკას გააჩნდა არასწორი ფორმა, შეინიშნებოდა ორი ვარსკვლავური მანათობელი ღრუბლით გარშემორტყმული, ან აიროვანი ღერძით დაკავშირებული გალაქტიკები, მათ უწოდეს ურთიერთზემოქმედი, ვინაიდან მათი კავშირი მჭიდროა. ამ რთული სისტემის გრავიტაციული ველის ზემოქმედება ცვლის მათ ფორმას და სტრუქტურას, ურთიერთზემოქმედებას მივყავართ სისტემათა მიახლოებასთან, რაც საბოლოოდ შერწყმით მთავრდება. ასტრონომებმა აღმოაჩინეს ორბირთვიანი გალაქტიკა, რაც შერწყმის ფაქტს თვალნათლივ ადასტურებს. ურთიერთზემოქმედება დიდ როლს თამაშობს სისტემათა ევოლუციაშიც, ამ დროს მიმდინარეობს ვარსკვლავწარმოქმნითი აფეთქებები, პროცესები, როდესაც ასობით მილიონი ვარსკვლავი ჩნდება თუ იბადება.

მეცნიერები ვარაუდობენ, რომ მილიონობით წლის წინ ე.წ. გალაქტიკა– „კანიბალები“ თავისი დიდი მასით უფრო აქტიურად „ყლაპავდნენ“ შედარებით მცირე გალაქტიკებს. თანამედროვე ეტაპზე მათ უკვე შექმნეს ერთიანი სისტემები და ასეთი შერწყმა ხშირი არ არის. ჩვენი გალაქტიკა შეიძლება მივაკუთვნოთ სუსტად ზემოქმედ გალაქტიკათა რიგს, ვინაიდან იგი განიცდის მცირე გრავიტაციულ ურთიერთზემოქმედებას დიდ და მცირე მაგელანის ღრუბლების სისტემასთან. ჩვენი გალაქტიკის ზეგავლენა უფრო დიდია, რაც დროთა განმავლობაში მილიონობით წლის შემდეგ გამოიწვევს მაგელანის ღრუბლების შემოჭრას და შერწყმას ჩვენს სისტემასთან. ზეცისკენ მიმართულ მზერას ვარსკვლავების ხილულ მასასთან ერთად შეუნიშნავს მკრთალად მოელვარე ზოლი, რომელიც ცაზეა გადაჭიმული, შეუიარაღებელი თვალით იგი განსაკუთრებით კარგად უმთვარო ზაფხულის მოწმენდილ ცაზე ჩანს, ესაა ვარსკვლავთ კრებული, რომელსაც უზარმაზარი, მაგრამ განსაზღვრული სივრცე უჭირავს, იგი უაღრესად რთული სტრუქტურისაა და გააჩნია მოძრაობის 19 საკუთარი სქემა; სწორედ ესაა ჩვენი გალაქტიკა, რომელსაც ირმის ნახტომს უწოდებენ. ზოგიერთ ლიტერატურულ წყაროში „რძის გზადაცაა“ მოხსენიებული.

გალაქტიკა შედგება ვარსკვლავებისა და ვარსკვლავთშორისი სივრცისაგან, რომელთა შორის მატერიისა და ენერგიის მუდმივი წრებრუნვა მიმდინარეობს, ზოგიერთ ვარსკვლავს, მსგავსად ჩვენი მზისა, გააჩნია პლანეტარული სისტემაც.

ირმის ნახტომის გალაქტიკის განზომილებები მუდმივად ზუსტდება, XX საუკუნის დასაწყისში მიიღეს შემდეგი სიდიდეები: დიამეტრი ტოლია 100 000 სინათლის წლის (30,7 ათასი პარსეკი), სისქე=1000 სინათლის წლის, ანუ 310 პარსეკი, მასში გაერთიანებულია 150 მილიარდი ვარსკვლავი და 100 ნისლოვნება, იგი სპირალისებური ფორმისაა, ზოგიერთ ლიტერატურულ წყაროში იგი ოსპის, უგრეხელის ნარგავს ჰგავს. ცენტრალურ ნაწილში შეინიშნება ვარსკვლავების დაგროვება–გალაქტიკის ბირთვი, რომლისგანაც სპირალურადაა განშტოებული ორი ტოტი, ბირთვს პერპენდიკულარულად კვეთს გალაქტიკის ბრუნვის ღერძი. მზე გალაქტიკის ცენტრიდან 25 000 სინათლის წლითაა დაცილებული და მის გარშემო 250 კმ/წმ სიჩქარით ბრუნავს, ერთ სრულ შემობრუნებას 200 მლნ წელი უნდება. გალაქტიკის ვარსკვლავთშორისი სივრცე შევსებულია გაუხშოებული გაზით, რომელშიც ძირითადად წყალბადი და ჰელიუმია წარმოდგენილი, ასევე გვხვდება კოსმოსური მტვერიც. ყოველივე ეს კი ქმნის ღრუბლებს, ანუ ნისლოვნებს. ისევე, როგორც ყველა გალაქტიკაში, „ირმის ნახტომის“ ქიმიურ შედგენილობაში ჭარბობს წყალბადი, ¼ მოდის ჰელიუმზე, ხოლო დანარჩენი ქიმიური ელემენტები მეტისმეტად მცირე წილითაა წარმოდგენილი.

ვარსკვლავები, მზე, მათი გამოსხივება

ვარსკვლავი ესაა გავარვარებული სფერო, რომელიც გამოსცემს სითბოს და სინათლეს, ვარსკვლავები სამყაროში განვითარებისა და ევოლუციის სხვადასხვა სტადიაზე იმყოფებიან, ისინი განუწყვეტლივ მოძრაობენ ათობით და ასობით კმ/წმ–ში სიჩქარით, განსხვავებულია მათი მოცულობა, მასა, სიმკვრივე. ზოგიერთი ვარსკვლავის მოცულობა ჩვენს მზეზე რამდენიმე მილიარდით მეტია, ასეთებს „წითელ გიგანტებს“ უწოდებენ, მაგრამ მზეზე ბევრად პატარა მოცულობის ვარსკვლავებიც არსებობს, მათ „თეთრ ჯუჯებს“ უწოდებენ.

ვარსკვლავთა ძირითადი მახასიათებლებია: სიკაშკაშე, ნათება, მასა, რადიუსი, ტემპერატურა, ქიმიური შედგენილობა.

სიკაშაშე ესაა ვარსკვლავის ხილული სხივოსნობა. ჯერ კიდევ ჩვენს წ.აღ–მდე II საუკუნეში ჰიპარქემ შეადგინა ვარსკვლავთა პირველი კატალოგი, რომელიც ეყრდნობოდა შეუიარაღებელი თვალით ხილულ ვარსკვლავთა სიკაშკაშეს, მან გამოყო 6 ჯგუფი, სადაც ყველაზე კაშკაშა ვარსკვლავები შედიოდა პირველში, ხოლო ყველაზე მიმქრქალი კი მეექვსეში.

ნათება ეს არის ვარსკვლავის გამოსხივების სიმძლავრე, სიკაშკაშე და ნათება ერთმანეთისგან მეტად განსხვავებული ორი ცნებაა, ვინაიდან ვარსკვლავს შეიძლება ჰქონდეს დიდი ნათება, მაგრამ დაცილების გამო სიკაშკაშე მცირედ გამოვლინდეს, რომ დავადგინოთ ვარსკვლავების გამოსხივება უნდა ვიცოდეთ მანძილი დედამიწიდან ამ ვარსკვლავამდე,რომელიც გამოიანგარიშება წლიური პარალაქსით, ანუ იმ კუთხით, რომლითაც ეს ვარსკვლავი ჩანს დედამიწის ორბიტის ნებისმიერი წერტილიდან.

ვარსკვლავთა ზომა განისაზღვრება მისი მთვარით გადაფარვისას სიკაშკაშის შემცირების პერიოდით, ან თეორიულად მისი ნათებით და ტემპერატურით. გაზომვებმა გვიჩვენა, რომ „თეთრი ჯუჯების“ დიამეტრი მხოლოდ რამდენიმე ათასი კმ–ია, წითელი ზეგიგანტების დიამეტრი კი უტოლდება მზის სისტემის დიამეტრს, ანუ რამდენიმე მილიარდ კილომეტრს. ასტრონომი მეცნიერების აზრით, რაც უფრო დიდია ვარსკვლავი, მით უფრო მალე ქრება ანუ კვდება იგი.

დედამიწის გეოგრაფიული გარსის ფორმირება, მისი წიაღის რესურსების წარმოქმნა და მათი ხარისხობრივი თავისებურებანი მზის ენერგიასთანაა დაკავშირებული. მზე–ჩვენი პლანეტარული სისტემის ცენტრალური სხეულია, მის გარშემო მოძრაობს პლანეტები თავის თანამგზავრებით, მცირე ცთომილები, კომეტები, მეტეორები. მზეა მთელი ჩვენი პლანეტის ენერგეტიკული, სითბური, კლიმატური, ბიოლოგიური, ჰიდროსფეროს, ნიადაგების და სხვა რესურსების არსებობის საფუძველი, აგრეთვე გეომაგნიტური, ტელე–რადიო გადაცემებისა და სატელეფონო კავშირების არსებობის საშუალება, ეგზოგენური ძალების მამოძრავებელი ენერგია; ადამიანის წარმოშობის, მისი განვითარების და სამეურნეო საქმიანობის წარმმართველი.

მზე გავარვარებული გაზოვანი მნათი სხეულია. აშშ–ს კლასიფიკაციით იგი საშუალო სიდიდის ყვითელი ვარსკვლავია –G2, უფრო სწორედ, მზე პლაზმური სფეროა, ვინაიდან მისი შემცველი აირების ატომებს ელექტრონები შემოცლილი აქვს და იონებადაა გარდაქმნილი. მზეზე 66 ქიმიური ელემენტია აღმოჩენილი, აქედან წყალბადზე 55–70%, ხოლო ჰელიუმზე კი–43–28% მოდის; დანარჩენ ელემენტებს მხოლოდ 2% უჭირავს.

მზის დიამეტრი 1,39 მლნ კმ–ია, მთელი მზის სისტემის მასის 99,86% მზეშია თავმოყრილი და 2×10 (30 ხარისხში) კგ ტოლია, იგი 333 000–ჯერ მეტია, ვიდრე დედამიწის მასა, სისტემის მოძრაობათა მხოლოდ 2% მიეკუთვნება მზეს. ჩვენი ვარსკვლავის ფართობი 6,12×10¹² კვ.კმ–ია, რაც დედამიწის ფართობს 12 ათასჯერ აღემატება, ხოლო მოცულობით 1,3 მლნ–ჯერ მეტია დედამიწაზე. მზის ზედაპირის საშუალო სიმკვრივე 1,41 გ/სმ³–ია და ოთხჯერ ნაკლებია დედამიწის სიმკვრივეზე, უფრო ღრმა ფენებში კი სიმკვრივე 100 გ/სმ³–მდე იზრდება; გარეთა შრეების სიმკვრივე დედამიწის ზედაპირთან არსებული ატმოსფეროს სიმკვრივეზე კიდევ უფრო ნაკლებია.

მზის ზედაპირზე ტემპერატურა 6000° K-ია, ხოლო გულში–15–16 მლნ° K (კელვინით), მზის კოლოსალური ენერგია მის წიაღში მიმდინარე თერმობირთვული რეაქციის შედეგია, რომლის დროსაც მიმდინარეობს წყალბადის გარდაქმნა ჰელიუმად. გამოთავისუფლებული უზარმაზარი ენერგია ბირთვიდან ნივთიერებათა კონვექციური მოძრაობის შედეგად გადაეცემა გარეთა შრეებს, ფოტოსფერომდე და შემდეგ გამოსხივებაც სინათლისა და სითბოს სახით აღწევს დედამიწამდე, ისევე როგორც, მზის სისტემის სხვა ციურ სხეულებამდე.

ფოტოსფერო გადის უფრო მაღლა მდებარე ქრომოსფეროში, რომლის სიმძლავრეც 145 000 კმ–ია; მასში მიმდინარეობს ძლიერი აფეთქებები, რაც ინტენსიური ულტრაიისფერი და რენტგენული გამოსხივების, რადიოტალღების და კორპუსკულარების წყაროა.

ქრომოსფეროს თავზე განფენილია მზის გვირგვინი, რომლის ცალკეული სხივების სიგრძე მზის რადიუსზე რამდენიმე ათეულით მეტზეა განფენილი. იგი დამუხტულია დადებითი იონებით და თავისუფალი ელექტრონებით და ძლიერაა გაუხშოებული. მზის გვირგვინი მის მიერ გამოსხივებული კორპუსკულარული ზებგერითი სხივების განუწყვეტელი ნაკადია, მას „მზის ქარი“ ეწოდება. დედამიწის ახლოს მზის ქარი 300–500 კმ/წმ–ის სიჩქარით ქრის, იგი ხშირად ქარიშხლად იქცევა და ჩვენი პლანეტის სივრცეში მისგან ბევრი სხვადასხვა სახის პროცესი იმართება. „მზის ქარის“ ძლიერ ზეგავლენას განიცდის დედამიწის მაგნიტური ველი და ატმოსფეროს ზედა ფენები. მზე ერთ წამში გამოასხივებს 3,8×10³³ ერგ სითბურ ენერგიას, რაც 4 მლნ ტ. მასის ხარჯვის ტოლფასია, დედამიწამდე ამ ენერგიის ½ მემილიარდედი ნაწილი აღწევს.

მზის სისტემა, პლანეტებისა და თანამგზავრების ურთიერთზემოქმედება.

მზის სისტემა შედგება ცენტრალური ვარსკვლავისაგან– მზისაგან, რომელიც გამოსცემს სითბოს და სინათლეს. ამ სისტემაში შედის 9 პლანეტა, 60–ზე მეტი თანამგზავრი, 40 000 ასტეროიდი, 1 მლნ–მდე კომეტა. სისტემის რადიუსი R=5,9 მლრდ კმ–ია. მეათე პლანეტის– კვაუზარის არსებობის შესახებ ნასას მეცნიერებმა 2002 წ ამცნეს მსოფლიოს.

მზიდან დაშორების მიხედვით პლანეტები შემდეგნაირადაა განლაგებული: მერკური, ვენერა, დედამიწა, მარსი, იუპიტერი, სატურნი, ურანი, ნეპტუნი, პლუტონი. მზის სისტემის პლანეტები ორ ძირითად ჯგუფად იყოფა: შიდა, ანუ დედამიწის ჯგუფის და გარე, გიგანტი, ანუ იუპიტერის ჯგუფის. პლუტონი თითქმის არ არის შესწავლილი, ზოგიერთი ასტრონომი მას პლანეტასაც არ უწოდებს, ვინაიდან თავისი ზომებით და თვისებებით იგი ახლოა გიგანტური პლანეტების ყინულოვან თანამგზავრებთან.

დედამიწის ჯგუფის პლანეტების ორბიტალური სისწრაფე საკმაოდ დიდია. მერკური ბრუნავს 48 კმ/წმ, ვენერა–35 კმ/წმ, დედამიწა–29 კმ/წმ, მარსი–24 კმ/წმ სიჩქარით. შიდა პლანეტებს მხოლოდ 3 თანამგზავრი გააჩნიათ: დედამიწას – მთვარე, ხოლო მარსს – ფობოსი და დემოსი; ძლიერ დიდ მასშტაბში ცვალებადობს მანძილი დედამიწასა და მარსს შორის – ახლო დგომისას 56 მლნ კილომეტრია, ხოლო მაქსიმალური დაცილებისას 400 მლნ კმ– მდე იზრდება. ვარაუდობენ, რომ ოდესღაც მერკური ვენერას თანამგზავრი იყო, მაგრამ მზის მიერ იქნა მიტაცებული და ამჟამად მის გარშემო ბრუნავს.

მთვარე–დედამიწის თანამგზავრი.

დედამიწის ერთადერთი თანამგზავრი მთვარე მისგან 384 ათასი კმ–ითაა დაცილებული. მთვარის საშუალო რადიუსი 1738 კმ–ია, რაც დედამიწის რადიუსის 0,27 შეადგენს, მისი ეკვატორის r (რადიუსი) 0,5 კმ–ით გრძელია პოლარულზე, მასა კი დედამიწის მასის 1/81–ია. მთვარის საშუალო სიმკვრივე დედამიწისაზე ნაკლებია და 3,34 გ/სმ³–ს უტოლდება.

მთვარე ბრუნავს თავის ღერძის გარშემო, ამიტომ გააჩნია მცირეოდენი პოლარული შეკუმშულობა. მისი ორბიტა წარმოადგენს ელიფსს, რომლის ერთ–ერთ ფოკუსში იმყოფება დედამიწა, ამიტომ მისი დაცილება დედამიწიდან იცვლება პერიგეაში –357 ათასი კმ–დან, აპოგეაში–407 ათას კმ– მდე.

მთვარის დედამიწის გარშემო ბრუნვის პერიოდი ემთხვევა თავის ღერძის გარშემო შემობრუნებისას და დედამიწისეული 27.32 დღე–ღამის ტოლია. ესაა ვარსკვლავური სიდერული თვე. ბრუნვის პერიოდების დამთხვევების გამო დამკვირვებელი დედამიწიდან მთვარის მხოლოდ ერთ მხარეს ხედავს, თანაც მხოლოდ მის 60%–ს, ვინაიდან დედამიწა იმყოფება არა ორბიტის ცენტრში, არამედ ფოკუსში და მთვარის ორბიტაც დედამიწის ორბიტის მიმართ 5°09’ კუთხითაა დახრილი.

მოძრაობასთან დაკავშირებულია მთვარის ფაზები: ახალი მთვარე, პირველი მეოთხედი, სავსე მთვარე და მესამე მეოთხედი.

პირველ რიგში, ანუ ახალმთვარეობისას მთვარე იმყოფება მზესა და დედამიწას შორის და დედამიწისკენ მიმართულია მისი ბნელი მხარე. პირველ მეოთხედში მთვარე მზისადმი 90°–იანი კუთხით იმყოფება და მისი მხოლოდ მზარდი მარჯვენა მხარე ჩანს. სავსემთვარეობისას დედამიწის მიღმაა და მისკენ განათებული ნახევარსფეროთია მიქცეული. მესამე მეოთხედში მთვარე ისევ 90°–იანი კუთხითაა მზისადმი მიქცეული და ამჟამად უკვე მისი მარცხენა კლებადი ნაწილი ჩანს.

ზემოაღნიშნულ თითოეულ ფაზაში ყოფნისას ცაზე მთვარის ზენიტში დგომა დაკვირვების ადგილის მერიდიანის გავლისას სხვადასხვა დროს დაფიქსირდება; ასე მაგ.: პირველ მეოთხედში –18 სთ–ზე, სავსემთვარეობისას–24 სთ–ზე, მესამე მეოთხედში დილის 6 სთ–ზე, სწორედ ამიტომაც ჩანს მთვარე ცაზე ხან დილით ადრე, ხან კი– საღამოს.

მთვარის ფაზის სრული ცვლა–სინოდური თვე, ცოტათი მეტია, ვიდრე სიდერული და 29,53 დედამიწის დღე–ღამეს შეადგენს. სინოდური თვის განმავლობაში მთვარეზე მიმდინარეობს დღე–ღამის ცვლა, ანუ მთვარის დღისა და ღამის ხანგრძლივობა 14,5 დედამიწის დღე–ღამეს უტოლდება.

მთვარისა და დედამიწის ურთიერთზემოქმედების და ურთიერთგანლაგებისას წარმოიქმნება მზის და მთვარის დაბნელებანი, მიმოქცევები ოკეანეში, მზისა და მთვარის დაბნელება ხდება მაშინ, როდესაც მზე, მთვარე და დედამიწა მთვარის ორბიტის საკვანძო წერტილში ერთ ხაზზე იმყოფება.

თუ მთვარე იმყოფება მზესა და დედამიწას შორის (ახალმთვარეობისას), იგი ფარავს მზის სფეროს და დედამიწის ზოგიერთი რეგიონისათვის იწყება მზის დაბნელება, ხოლო თუ მთვარე იმყოფება დედამიწის მიღმა, მაშინ მთელი დედამიწის ღამისეული ნახევარსფეროსათვის იწყება მთვარის დაბნელება. საერთოდ ერთი წლის მანძილზე მზისა და მთვარის ორი დაბნელება ხდება, 1982 წელი უნიკალური იყო იმით, რომ მოხდა დაბნელებათა მაქსიმალურად შესაძლებელი რაოდენობა, მზის –4– ჯერ, ხოლო მთვარის 3–ჯერ. 200–300 წელიწადში ერთხელ ხდება მზის სრული დაბნელება. მიმოქცევები დედამიწაზე გამოწვეულია მზის სისტემაში არსებული სხვადასხვა სხეულებით, მათ შორის მთვარისა და მზის მიზიდულობის გავლენით. მთვარე ყველაზე ახლოს მდგომი სხეულია, ამიტომ მისი გავლენა ყველაზე მეტია.

მსოფლიო მიზიდულობის კანონის თანახმად, მთვარის მიზიდულობის ძალა, დამოკიდებულია ურთიერთმოქმედი სხეულების (მთავრე–დედამიწა) მასაზე და მათ შორის მანძილზე. მთვარესთან ახლოს არსებულ წერტილთან დედამიწის მიზიდულობის ძალა ყველაზე მეტია, ხოლო დაცილებულზე კი–უმცირესი.

დედამიწის იმ მონაკვეთის დიამეტრალურად საწინააღმდეგო მხარეს, რომელიც მთვარისაკენაა მიქცეული, მიმდინარეობს მოქცევა; მოქცევებს შორის პერიოდი შეადგენს 12 სთ და 25 წთ, მათ შორის კი ხდება მიქცევა 6 სთ და 12–13 წთ–ის შემდეგ, ვინაიდან მთვარე დედამიწასთან თავის საერთო სიმძიმის ცენტრს იგივე მიმართულებით შემოივლის, რომელი მიმართულებითაც დედამიწა ბრუნავს თავის 25 ღერძის გარშემო. ყველაზე უკეთ მოქცევა ჩანს ოკეანეში, ვინაიდან იქ წარმოიქმნება მოქცევითი შვერილები–მთვარისკენ მიმართული წყლის მასის ამობურცვა, შედარებით ნაკლებად ამოიბურცება ოკეანე დედამიწის დიამეტრალურად საწინააღმდეგო ზედაპირზეც. ტალღად გადაქცეული მოქცევის შვერილი დედამიწის ბრუნვის შედეგად გარს შემოუვლის მას, ოღონდ საწინააღმდეგო, საათის ისრის მოძრაობის მიმართულებით. მოქცევის ტალღებს შორის ტალღური მულდები მიქცევის მაჩვენებელია, ფანდის ყურეში (ჩრდილოეთ ამერიკა) მოქცევის სიმაღლე 18 მ–ს აღწევს. ამჟამად ცნობილია, რომ გეოგრაფიული გარსის თითქმის ყველა გეოსფერო განიცდის მიზიდულობის ძალას, ასე მაგ.: მოსკოვის რაიონში დედამიწის ზედაპირი დღე–ღამეში ორჯერ იწევს მაღლა 30–40– სმ–ით.

მიმოქცევის წარმოშობის სურათი მეტად რთულია, ვინაიდან გასათვალისწინებელია მზის მიზიდულობის ძალაც. ახალმთვარეობის და სავსემთვარეობის დროს მზე, მთვარე და დედამიწა ერთ სწორ ხაზზეა განლაგებული, ამ დროს მოქცევის ტალღის სიმაღლე უფრო მაღალია და მას სიზიგური ეწოდება, ხოლო როდესაც მთვარე პირველ ან უკანასკნელ, ანუ მესამე მეოთხედში დგას, მთვარესა და მზეს შორის იქმნება 90°–იანი კუთხე, ამ დროს ტალღა შედარებით დაბალია და ასეთ მოქცევას კვადრატული ეწოდება.

მიმოქცევის პროცესი დიდ ზეგავლენას ახდენს დედამიწაზე – ანელებს მის ღერძულ მოძრაობას, ამასთანავე ითვლება, რომ დედამიწის მოქცევითმა ზემოქმედებამ უკვე შეანელა მთვარის ღერძის გარშემო ბრუნვა. დედამიწის ბრუნვის პერიოდი ღერძის გარშემო 25 ათასი წლის განმავლობაში ერთი წამით მცირდება, მოქცევები მეტად საინტერესო მოვლენებს იწვევს მდინარეთა შესართავებში ე.წ. „მდინარეულ ბორას“, ეს არის დიდი ტალღა, რომელიც დღე–ღამეში ორჯერ ვრცელდება მდინარის შესართავიდან ათობით კილომეტრზე ზემოთ. ასე მაგალითად, მსოფლიოში ყველაზე დიდი მდინარის, ამაზონის კალაპოტში მოქცევას თან ახლავს საოცარი ბუნებრივი მოვლენა „პოროროკა“, ანუ დამანგრეველი, „ამუსუნუ“, ანუ მქუხარე წყალი, როგორც მას აბორიგენები უწოდებენ. 3 მ–იანი მძლავრი ტალღის ხმა 5–8 კმ–ის მოშორებითაც კი ისმის, ზოგიერთი გეოგრაფი სწორედ ამ ტერმინს მიაწერს ამაზონის სახელის წარმოშობასაც. მთვარის ზედაპირი ყოველთვის იზიდავდა მკვლევართა ყურადღებას, ჯერ კიდევ მე–17 საუკუნეში გ.გალილეიმ მთვარის ზედაპირის ბნელ ადგილებს „ზღვები“ უწოდა, ხოლო ნათელს– „კონტინენტები“. მთვარის კრატერები მისი რელიეფის მთავარი მახასიათებელია, რომელთა ზომები 1 მმ–დან ასობით კმ–მდე იცვლება; მათი წარმოშობის შესახებ ორი მოსაზრება არსებობს: მეტეორიტული და ვულკანური (ისევე, როგორც დედამიწაზე). კრატერების უმეტესი ნაწილი მართლაც მეტეორიტების დაცემითაა შექმნილი, ხოლო ნაწილი ალბათ–ვულკანურია, რადგან ამჟამადაც აღმოჩენილია „ცხელი ლაქები“, რომელთა ტემპერატურა ათობით გრადუსით მეტია მათ გარშემო არსებულზე. ასტრონომებმა დააფიქსირეს მთვარის წიაღიდან აირის და წყლის გამოყოფის ფაქტებიც.

ქიმიური შემადგენლობით მთვარის გრუნტი დედამიწისეულის მსგავსია: მასზე აღმოჩენილია 70 ქიმიური ელემენტი, მათ შორის ყველაზე დიდი წილი მოდის კაჟზე, ალუმინზე, რკინაზე, მაგნიუმზე, კალციუმზე და სხვ. მთვარის ამგებელი ძირითადი ქანები ძლიერ ჩამოგავს დედამიწისეულ ბაზალტებს. მთვარე ყოველთვის იზიდავდა და იზიდავს ადამიანთა ყურადღებას: ტეხასის ობსერვატორიის თანამშრომლებმა, რომლებიც ყოველდღე ზომავენ მანძილს მთვარეზე გაშვებული და არეკლილი სხივის საშუალებით, დაკვირვებისას მიღებული ანათვლებით მეტად საინტერესო ფაქტი აღმოაჩინეს: თანამგზავრი დედამიწას ყოველწლიურად 3,5 სმ –ის სიჩქარით სცილდება და ალბათ, 1 მლრდ წლის შემდეგ ჩვენ მას საბოლოოდ დავკარგავთ.

მთვარე მზის სისტემის თანამგზავრებს შორის ყველაზე დიდია და მას დედამიწის გეოგრაფიული გარსის განვითარებაში უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება: მთვარის დამსახურებაა არა მარტო მიმოქცევები, რომელიც, მეცნიერების აზრით, სიცოცხლის, ანუ ბიოსფეროს შექმნისა და განვითარების საწყისად იქცა, არამედ დედამიწის წელიწადის დროების ცვლა,მისი კლიმატის ჩამოყალიბება და სტაბილურობა, მთვარის მიზიდულობა აგრეთვე აიძულებს დედამიწას იმოძრაოს მზის გარშემო მყარ ორბიტა

ასტეროიდები, კომეტები, მეტეორიტები.

ასტეროიდები დიდი პლანეტებისაგან ზომებით და უსწორმასწორო კუთხური ფორმით განსხვავდება. ჩვენთვის ცნობილი ასტეროიდებიდან ყველაზე მსხვილის კვეთი დაახლოებით 1000 კმ– ია, უმეტესი ნაწილის კი–მხოლოდ ათობით და ასობით მეტრი. ისინი ძირითადად თავმოყრილია მარსსა და იუპიტერს შორის არსებულ სივრცეში. 1801 წელს ქ.პალერმოში, იტალიელმა ასტრონომმა დ. პიაციმ 26 აღმოაჩინა მოძრავი უცნობი ციური სხეული, იგი ამჟამად ჩვენთვის ცნობილი ყველაზე მსხვილი ასტეროიდი ცერერაა.

კომეტებს ასტეროიდებზე ნაკლები მასა გააჩნიათ, შედგება ბირთვის, თავისა და კუდისაგან. ბირთვი ეს არის ლითონის ნაწილაკებიანი ყინულის ლოდი, მზესთან მიახლოებისას ყინული ლღვება, ხოლო მისი მყარი ნაწილაკები ვარვარდება. ბირთვს გარს აკრავს ყინულის ლღობისაგან წარმოქმნილი ორთქლის ღრუბელი, სწორედ ეს არის კომეტის თავი, კუდი კი აირისა და მტვრისაგან წარმოიქმნება. იგი მზის საწინააღმდეგო მიმართულებით მილიონობით კილომეტრის მანძილზე ვრცელდება. მზის ზეგავლენით კომეტა შეიძლება დაიშალოს და მეტეორიტების ნაკადად იქცეს.

კომეტების მოძრაობის პერიოდი რამდენიმე წლიდან მილიონობით წლამდე გრძელდება. ჩვენთვის ცნობილია ყველაზე მოკლე მოძრაობის პერიოდის მქონე კომეტა–ენკე, იგი მერკურიდან იუპიტერის ორბიტამდე და უკან 3,3 წელიწადში გადაადგილდება; კომეტა დელავანა კი თავის ორბიტაზე მოძრაობას 24 მლნ წელს ანდომებს. ყველაზე კარგადაა შესწავლილი კომეტა ჰალეა, მისი მოძრაობის პერიოდი 75–76 წელია.

მეტეორიტები. დედამიწაზე ყოველწლიურად 2 ათასი მეტეორიტი ცვივა, ესაა დიდი სიმკვრივის, ქვის, ლითონის ან შერეული შემადგენლობის ლოდები, რომელთა მასა ჩვეულებრივ გრამებში იზომება, მაგრამ არის დიდი ეგზემპლიარებიც. დედამიწის ატმოსფეროში მოხვედრისას მეტეორიტი ხახუნისაგან აალდება, მათ შორის ყველაზე დიდი ზომის ვერ ასწრებს დაწვას და დედამიწაზე ვარდება. როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, არსებობს ძლიერ დიდი წონის მეტეორიტები. ასე მაგ.: ტუნგუსკის მეტეორიტის წონა 2 ათას ტონად შეფასდა, უდიდესი მეტეორიტული კრატერია არიზონაში (აშშ), დიაბლოს კანიონის ახლოს, მისი დიამეტრი 1265 მ–ია. კრატერის ახლოს, რომლის სიღრმეც 200 მ–ია, აღმოჩენილია რკინის ნამსხვრევები, რომელთა საერთო წონა 30 ტონაა, ვარაუდობენ, რომ 50 ათასი წლის წინ ჩამოვარდნილი მეტეორიტის წონა 2 მლნ ტ აღწევდა. მისი აფეთქების სიმძლავრე კი 2 მეგატონის ტოლი იყო. კოსმოსში უამრავი სხეული მოძრაობს, დედამიწაზე კი მხოლოდ 200–მდე მნიშვნელოვანი სიდიდის კრატერია. კოსმოსური სხეულების ხშირი შემოჭრისაგან გვიცავს ატმოსფერო. მასში მოხვედრის შემდეგ კოსმოსური სხეულები, ვიდრე დედამიწამდე მოაღწევდნენ, კარგავენ სიჩქარეს, მასას, ან სულაც იფერფლებიან. მზის სისტემაში სიდიდით (იგი დედამიწაზე 300–ჯერ მეტია) და გრავიტაციის უდიდესი ძალით გამორჩეული იუპიტერიც ძლიერ შველის ჩვენს პლანეტას, შეიძლება ითქვას, რომ მისი ფარია: 1994 წლის ივლისში მან მიიზიდა დედამიწისაკენ მქროლავი კომეტა, რომელიც უამრავ პატარა ნაწილაკად დაიშალა და იუპიტერის ზედაპირზე აფეთქდა. რომ არა ეს უდიდესი პლანეტა, დედამიწას ასეთი საშიშროება ყოველ 10 ათას წელიწადში დაემუქრებოდა.

თემატიკა 9.4. გეოგრაფიული გარსის ფორმირების პირობები - ბ პერიოდული მოვლენები, ამინდი. აგრეგატული მდგომარეობები და სითბური მოვლენები.

ჰაერის მასები და ტემპერატურა, დედამიწის რადიაცია, ატმოსფეროს სითბური რეჟიმი, ტენის მიმოქცევა ატმოსფეროში, ჰაერის ტენიანობა, წყლის ორთქლის კონდენსაცია, ჰიდრომეტეორები;
ნალექი: ნამი, თრთვილი, ჭირხლი, ლიპყინული, ნისლი, ღრუბელი;
ატმოსფერული ნალექი: გაბმული ნალექი, თავსხმა ნალექი, წვიმა - თხევადი ნალექი,
თოვლი, სეტყვა; ციკლონები და ანტიციკლონები; ატმოსფეროს წნევა;
ქარები: პასატები, მუსონები, ბრიზები, ფიონები, ბორა, ქარ-ბორბალა.
ამინდი, კლიმატი და მეტეოროლოგია.

ვულკანები და მიწისძვრები

ატმოსფეროს მნშვნელობა და აგებულება

ატმოსფერო არის აიროვანი გარსი, რომელიც მიზიდულობის ძალის გავლენით გარს აკრავს დედამიწას და ამავე ძალის გავლენით მოძრაობს დედამიწასთან ერთად დასავლეთიდან აღმოსავლეთისაკენ.
დედამიწის ზედაპირთან ახლოს ატმოსფერო მკვრივია, ამიტომ წნევა მაღალია,ხოლო სიმაღლეზე წნევა და სიმკვრივე მცირდება. დედამიწის ზედაპირთან შედარებით 18 კმ– ის სიმაღლეზე წნევა (P) 10–ჯერ ნაკლებია, 80 კმ–ზე კი–75 000–ჯერ. ატმოსფეროს ქვედა საზღვარს წარმოადგენს დედამიწის ზედაპირი, ხოლო ზედა საზღვრად პირობითად მიღებულია 1000–1200 კმ, (ზოგან ზედა საზღვრად 800 კმ–ია მიჩნეული) . საათის ისრის საწინააღმდეგოდ ბრუნვისას ატმოსფერო იღებს ელიფსოიდის ფორმას (ისევე როგორც დედამიწა მთლიანად), ანუ მისი ვერტიკალური სიმძლავრე ეკვატორთან მეტია, ვიდრე პოლუსების ახლოს.

დედამიწას გარს აკრავს ჰაერის გარსი - ატმოსფერო. ატმოსფერო ბერძნული სიტყვაა, “ატმოს” ნიშნავს ორთქლს, “სფაირა” - სფეროს, გარსს. დღეს შორს ვართ ამ მარტივი განმარტებიდან. წინათ ფიქრობდნენ, რომ ჰაერი ერთგვაროვანი გაზისაგან შედგებოდა. ა.ლავუაზიემ (1743-1794) პირველმა დაამტკიცა, რომ ჰაერი არის სხვადასხვა აირების ნარევი, შეისწავლა ეს აირები და განსაზღვრა მათი ძირითადი თვისებები.

ატმოსფერული ჰაერი შეიცავს წყლის ორთქლს, რომელიც დედამიწის ზედაპირიდან აორთქლების შედეგად ვრცელდება ყველა მიმართულებით. წყლის ორთქლი ატმოსფეროში ერთნაირი რაოდენობით არ გვხვდება. ეკვატორზე (ტროპიკული ტყეები) მისი რაოდენობა საშუალოდ 4%-ია, პოლარულ რაიონებში მისი კონცენტრაცია საშუალოდ 0.2% - ია, მაგრამ თუ ტემპერატურა ძალიან დაბალია, მაშინ შეიძლება მისი შემცველობა ნულამდეც დაეცეს. ზომიერ და დაბალ განედებზე ორთქლის შემცველობა 1.5-2.5% - ს შორის მერყეობს. არის შემთხვევები, როდესაც მისი რაოდენობა 0-4%- მდე იცვლება. სხვადასხვა მეტეოროლოგიურ პირობებში წყლის ორთქლი გადადის მყარ და თხევად მდგომარეობაში და პირიქით. ჰაერი ძირითადად შედგება აზოტის (78.08%), ჟანგბადის (20.95%), არგონის (0.9%) და ნახშირორჟანგი (0.03%). ე.ი. აზოტი და ჟანგბადი შეადგენს მთელი ჰაერის მოცულობის 99.03%. გარდა ამისა, ჰაერში მცირე მოცულობით გვხვდება კრიპტონი, ქსენონი, ნეონი, ჰელიუმი, აზოტის ჟანგი, წყალბადი, ოზონი, რომელიც ატმოსფეროში არსებული ტემპერატურისა და წნევის პირობებში გაზობრივ მდგომარეობას ინარჩუნებს.

მნიშვნელოვანია ოზონის O3 ფაქტორი. დედამიწისპირა ატმოსფეროში ოზონი ძალზე მცირე რაოდენობითაა და ძლიერ რყევადობას განიცდის. იგი 1 მ3 ჰაერში საშუალოდ 3.10-5 გ.-ს შეადგენს, მაგრამ, ზოგჯერ მისი კონცენტრაცია შეიძლება ნულამდეც შემცირდეს. 10კმ. სიმაღლემდე ოზონის რაოდენობა არაკანონზომიერად იცვლება, ხოლო უფრო ზევით იმატებს და 20-30 კმ. სიმაღლეზე შეიმჩნევა ოზონის შემცველობის მაქსიმუმი. ამის შემდგომ მისი რაოდენობა შედარებით მცირდება და 55-60 კმ. სიმაღლეზე ძალზე უმნიშვნელო ხდება.

ოზონი - სამატომიანი ჟანგბადი (O3) მიწისპირა ფენაში წარმოიქმნება ჭექა-ქუხილისა და ზოგიერთი ორგანული ნივთიერებების დაჟანგვის შედეგად, ხოლო ატმოსფეროს მაღალ ფენებში - მზის ულტრაიისფერი რადიაციის მოქმედების შედეგად. მისი რაოდენობა ატმოსფეროში დღე-ღამისა და წელიწადის დროების განმავლობაში არაერთგვაროვანია. მაქსიმალურია გაზაფხულზე, ხოლი მინიმალურია შემოდგომაზე. ჩრდილოეთ განედებში უფრო მეტია, ვიდრე სამხრეთში. ატმოსფეროს შემადგენლობაში ოზონი თავისი რაოდენობრივი სიმცირის მიუხედავათ დიდ როლს თამაშობს ატმოსფერული პროცესების ფორმირებაში და, რაც მთავარია, დედამიწაზე ცოცხალი ბუნების არსებობაში. იგი შთანთაქვს მზის ულტრაიისფერ გამოსხივებას 0.22-0.29 მკრ-ნის დიაპაზონში. ატმოსფეროში ოზონის კონცენტრაციის ზრდა გამოიწვევს სხვადასხვა დაავადებების რიცხვის ზრდას და სასოფლო-სამეურნეო კულტურების მოსავლიანობის დაქვეითებას.

ბრიტანეთის მეტეოროლოგიურმა სამსახურმა XX საუკუნის 80-იან წლებში პირველად შეამჩნია, რომ ანტარქტიდის თავზე, უმეტესად გაზაფხულზე შესამჩნევად მცირდებოდა ოზონის კონცენტრაცია. 20-25 კმ. სიმაღლეზე ჩნდებოდა 15 მლნ. კმ2 ფართობის ე.წ. “ოზონის ხვრელი”. ასეთივე “ხვრელი”, მაგრამ უფრო მცირე ზომის შეამჩნიეს ჩრდილოეთ ნახევარსფეროშიც, შპიცბერგენის თავზე. შემდგომში ეს კვლევა დაადასტურეს ამერიკელმა მკვლევარებმა. მეცნიერები მივიდნენ იმ დასკვნამდე, რომ ოზონის ფენის გათხელების მიზეზია ატმოსფეროში მოხვედრილი ქიმიური ნივთიერებები, უმეტესად ფრეონები, ქლორი, ფტორი. ისინი შედიან ოზონთან რეაქციაში და შლიან მას. დადგენილია, რომ ქლორის ჟანგის ერთი მოლეკულა ანადგურებს ოზონის 1000 მოლეკულას.

“ოზონის ხვრელი”-ს პრობლემას დიდი ყუეადღება ექცევა. არსებობს რამოდენიმე ჰიპოთეზა, რომლებიც სხვადასხვანაირად ხსნიან ამ მოვლენის წარმოშობის მიზეზს. მათ შორისაა კოსმოგენური ჰიპოთეზა, რომელიც უკავშირდება მზის აქტიობის 11 წლიან ციკლს, რომლის პროცესშიც იზრდება აზოტის ოქსიდის რაოდენობა და ამავე დროს ქრება ჟანგბადის ატომები, რომლებიც საჭიროა ოზონის მოლეკულის წარმოსაქმნელად. ტექტონიკური ჰიპოთეზა ოზონის შემცირებას ხსნის ატმოსფეროში ისეთი გაზების შემადგენლობის მომატებით, როგორიცაა წყალბადი და მეთანი. შესაბამის სიმაღლეზე ასვლისას ისინი ურთიერთქმედებენ ოზონთან და შლიან მას. მაგალითად, 1991 წელს ფილიპინებსა და ჩილეში ვულკანების ამოფრქვევის შემდეგ დაფიქსირდა ოზონის 50%-იანი შემცირება. ყველაზე მეტი ყურადღება მიიპყრო ატმოსფეროში ოზონის შემცირების ანთროპოგენურმა ჰიპოთეზამ, რომელიც, როგორც განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი ფაქტორი, გახდა მრავალი საერთაშორისო კვლევისა და შეთანხმების საგანი, როგორც გარკვეულად რეგულირებადი ფაქტორი.

სიმაღლეზე ტემპერატურის ცვალებადობის, სიმკვრივისა და სხვა თვისებების მიხედვით დედამიწის ჰაერის გარსი რამდენიმე ნაწილად იყოფა.

ატმოსფეროს შედგენილობა (ფენებად დაყოფა)

ატმოსფერო ფიზიკური თვისებების მიხედვით არაერთგვაროვანია და ცვალებადია როგორც ვერტიკალური, ასევე ჰორიზონტალური მიმართულებით. განსაკუთრებით მკვეთრია მისი ცვლილება ვერტიკალაური მიმართულებით. ტემპერატურული რეჟიმების ცვალებადობის თვალსაზრისით, ატმოსფერო იყოფა ხუთ ძირითად ფენად:
ტროპოსფერო (საშუალო სიმაღლე 0-11კმ.); სტრატოსფერო (11-50კმ.); მეზოსფერო (50-90კმ.); თერმოსფერო (90-800კმ.); და ეგზოსფერო (>800კმ.).

ჰაერის მასები

შედარებით ერთნაირი თვისების მქონე ჰაერს, რომელიც ჰიორიზონტალური მიმართულებით ვრცელდება რამოდენიმე ათას, ხოლო ვერტიკალური მიმართულებით რამოდენიმე კილომეტრზე, ჰაერის მასა ეწოდება.

ჰაერის მასის ფიზიკური თვისებები დამოკიდებულია გეოგრაფიულ მდებარეობაზე, ქვეფენილი ზედაპირის ხასიათზე, წლის დროზე და სხვა. ჰაერის მასა მოძრაობის დროს სწრაფად იცვლის ფიზიკურ თვისებებს, ხდება მათი ტრანსფორმაცია. პირველ რიგში იცვლება ტემპერატურა, ტენიანობა და მტვრის შემცველობა.

თერმული ნიშნის მიხედვით განასხვავებენ ცივ, თბილ და ნეიტრალურ (ადგილობრივ) მასებს.

ცივი ჰაერის მასა. ცივი ისეთი ჰაერის მასაა, რომელიც მოძრაობს მასთან შედარებით თბილ ქვემდებარე ზედაპირზე. ცივი ჰაერის მასის წარმოშობის კერაა ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში არქტიკა და მის ახლოს მდებარე პოლარული მხარეები.

თბილი ჰაერის მასა. ეს არის ჰაერის მასა, რომელიც მოძრაობს მასთან შედარებით ცივ ქვემდებარე ზედაპირზე. თბილი ჰაერის მასის წარმოშობის კერებია ეკვატორული და ტროპიკული ზონები.

ნეიტრალური – (ადგილობრივი) ჰაერის მასები. ეს ისეთი ჰაერის მასაა, რომელიც მოცემულ რაიონში, უმნიშვნელო ცვლილებების მიუხედავათ, ინარჩუნებს თავის ძირითად თვისებებს.

დედამიწის ზედაპირზე ატმოსფეროს ზოგადი ცირკულაციის პირობები ხელს უწყობს ზოგიერთ ბარიულ ცენტრებში (იქ, სადაც ჰაერის მასების მოძრაობის სიჩქარე ქვედა ფენებში ძლიერ შემცირებულია) ჰაერის მასების ფორმირებას; ასეთებია: ეკვატორული დეპრესია, სუბტროპიკული ანტიციკლონებისა და კონტინენტის ზაფხულის დეპრესიის რაიონი, ზომიერი განედების ზამთრის ანტიციკლონები და ჩრდილოეთი და სამხრეთი ნახევარსფეროების პოლარული ანტიციკლონები, ისლანდიის მინიმუმის რაიონი და სხვა. აღნიშნულ რაიონებში ჰაერის მასები ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში იძენს შესაბამის ფიზიკურ თვისებებს – ტემპერატურისა და ტენშემცველობის გარკვეულ სიდიდეს, ვერტიკალური სტრატიფიკაციის ხასიათს და სხვა.

ზემოთმოყვანილი ფორმირების რაიონების მიხედვით არჩევენ ჰაერის მასების შემდეგ გეოგრაფიულ ტიპებს: 1. არქტიკულს (ანტარქტიკულს), 2. პოლარულს, 3. ტროპიკულს და 4. ეკვატორულს. იმის მიხედვით, თუ რომელ ზედაპირზე ფორმირდებიან ჰაერის მასები, არჩევენ ზღვიურ და კონტინენტურ ჰაერის მასებს. ატმოსფეროს ზოგადი ცირკულაციის მექანიზმის მეშვეობით სხვადასხვა ტიპის ჰაერის მასები განიცდის გადაადგილებას სხვა გეოგრაფიული რაიონებისაკენ, რის გამოც იცვლება მისი თვისებები, მაგრამ ზოგიერთი ფიზიკური მახასიათებელი შეიძლება მდგრადობით ხასიათდებოდეს.

სითბოს მიმოქცევა ატმოსფეროში

მზე დედამიწასთან ყველაზე ახლოს მდებარე ვარსკვლავია. ის დაშორებულია დედამიწის ზედაპირიდან 149 450000 კმ-ით. იგი დედამიწაზე არსებული ყველა ენერგიის წყაროა და ატმოსფეროში მიმდინარე პროცესებისა და მოვლენების ძირითადი ფაქტორია.

მზიდან დედამიწა იღებს მთელი გამოსხივებული ენერგიის ერთმემილიარდედ ნაწილს, რომელიც ტოლია 2.5•1018 კკალ/სმ2წთ. ეს ენერგია სრულიად საკმარისია იმისათვის, რომ ატმოსფეროში და დედამიწაზე მიმდინარეობდეს ყველა ის ფიზიკურ-ქიმიური პროცესები, რომლებსაც ადგილი აქვს რეალურ სინამდვილეში.

მასთან შედარებით უმნიშვნელოა ვარსკვლავებიდან, მიწის წიაღიდან და მთვარიდან მიღებული ენერგია. მზე ენერგიას გამოასხივებს ელექტრომაგნიტური ტალღების სახით, რომელსაც მზის რადიაციას უწოდებენ. იგი ხასიათდება რთული სპექტრალური შემადგენლობით რომელიც მოიცავს როგორც ხილულ ნაწილს, ასევე გამა გამოსხივებას, რენტგენის სხივებს, ულტრაიისფერ და ინფრაწითელ სხივებს და რადიოტალღებს. სხივური ტალღები ატმოსფეროს ზედა საზღვრიდან დედამიწის ზედაპირამდე განიცდის არსებით ცვლილებას. ვინაიდან დედამიწა მზიდან დიდი მანძილით არის დაშორებული, დედამიწაზე მოხვედრილი ყველა სხივი შეიძლება ერთმანეთის პარალელურად ჩავთვალოთ. ამ სხივურ ნაკადს პირდაპირი რადიაცია ეწოდება. სხივების ნაწილი, რომელიც ატმოსფეროს შემადგენელი გაზების მოლეკულებისა და აეროზოლების ნაწილაკების მიერ განიბნევა, დედამიწაზე ხვდება ელექტრომაგნიტური ტალღების სახით და მას გაბნეული რადიაცია ეწოდება. პირდაპირი და გაბნეული რადიაციის ჯამი - ჯამური რადიაცია მზის სხივური ენერგიის დიდი ნაწილია.

დედამიწაზე მოხვედრილი მზის რადიაციის დიდი ნაწილი ზედაპირის მიერ შთაინთქმება და ათბობს მას, ნაწილი კი აირეკლება. ატმოსფეროც შთანთქავს რადიაციას, მაგრამ შედარებით ნაკლებად. რადიაციის იმ ნაწილს, რომელიც დედამიწის ზედაპირისა და ატმოსფეროს მიერ აირეკლება არეკვლილი რადიაცია ეწოდება. ყოველი სხეული, რომლის ტემპერატურა აბსოლუტურ ნულზე მეტია, თავის მხრივ, გამოასხივებს გრძელტალღიან რადიაციას, რომელსაც ტემპერატურული რადიაცია ეწოდება. დედამიწის გამოსხივებას თითქმის მთლიანად შთანთქავს ატმოსფერო, რომელიც, ასევე გამოასხივებს გრძელტალღოვან რადიაციას, რომლის ნაწილი მიმართულია დედამიწისაკენ და მას შემხვედრ გამოსხივებას უწოდებენ, ხოლო დანარჩენი კოსმოსისაკენ არის მიმართული და ამიტომ იგი “გადენილი” გამოსხივების სახელწოდებითაა ცნობილი.

დედამიწისა და ატმოსფეროს მიერ გამოსხივებული რადიაცია, მზის მოკლეტალღოვანი რადიაციის მსგავსად, ატმოსფეროს მიერ შთაინთქმება და აირეკლება. მზე ატმოსფეროში გამოასხივებს აგრეთვე კორპუსკულარულ რადიაციას, რომელიც წარმოადგენს ელექტრულად დამუხტულ ნივთიერებათა ნაწილაკების ნაკადს, რომელთა სიჩქარე ( V = 400¸3000 კმ/წმ) გაცილებით ნაკლებია სინათლის სიჩქარეზე. ეს ნაკადი თითქმის მთლიანად შთაინთქმება ატმოსფეროში 100 კმ-ზე უფრო მეტ სიმაღლეზე და მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს იქ მიმდინარე ფიზიკურ პროცესებზე.

მზეს, მისი გიგანტური მასის გამო, გააჩნია უდიდესი მიზიდულობის ძალა და, ამავე დროს, მცირე საშუალო სიმკვრივე. მზე გამოასხივებს არა მარტო ელექტრომაგნიტურ ტალღებს, არამედ მისგან მუდმივად მოედინება პლაზმური ნაკადი, რომელსაც “მზის ქარს” უწოდებენ. იგი ძირითადად პროტონებისა და 48 ელექტრონებისაგან შედგება. მათი სიჩქარე კოლოსალურია და 165 კმ/წმ-დან 850 კმ/წმ-მდე იცვლება (ზებგერითი სიჩქარე). ეს კოლოსალური ენერგიის მქონე ნაწილაკები დედამიწის მაგნიტოსფეროს არსებობის გარეშე გაანადგურებდნენ სიცოცხლეს დედამიწის ზედაპირზე.

ალბედო, დედამიწის რადიაცია

დედამიწაზე მოსული ჯამური რადიაციის დიდი ნაწილი შთაინთქმება დედამიწის ზედაპირისა და წყლის მიერ და გარდაიქმნება სითბოთ, ხოლო ნაწილი აირეკლება დედამიწის ზედპირის მიერ. არეკვლის სიდიდე დამოკიდებულია ზედაპირის თავისებურებებზე (ფერი, ტენი). სხვადასხვა ზედაპირების არეკვლის სიდიდეს განსაზღვრავენ სიდიდით, რომელსაც ალბედო ეწოდება.

ალბედო არეკვლილი რადიაციის შეფარდებაა ჯამურ რადიაციასთან, რომელიც ეცემა მოცემულ ზედაპირზე და გამოსახულია პროცენტებში. ე.ი. ალბედო არის სიდიდე, რომელიც გვიჩვენებს თუ სხავადასხვა ზედაპირის მიერ მიღებული ჯამური რადიაციის რა ნაწილი აირეკლება მისი ზედაპირიდან. ალბედოს სიდიდეზე დიდ გავლენას ახდენს ზედაპირის ფერი და ტენიანობა. რაც უფრო თეთრია ზედაპირი, მით უფრო მეტი ინტენსიურობით ხდება მისგან სხივების არეკვლა, ე.ი. მეტია ალბედოც. მაგ. ახლადმოსული თოვლის ალბედო 85-95%-ია. ტენიანი ნიადაგის ალბედო ორჯერ ნაკლებია მშრალი ნიადაგის ალბედოზე. წყლის ზედაპირის ალბედო უფრო ნაკლებია, ვიდრე ხმელეთის. მზის სიმაღლის შემცირებასთან ერთად ალბედო იზრდება. მისი საშუალო მნიშვნელობა ეკვატორულ ზონაში 0.6%-ს, ხოლო მაღალ განედებზე (60-700 ) - 15-20%-ს აღწევს. ეს იმით აიხსნება, რომ მზის სხივები აღწევენ წყლის ზედაფენებს, აქ განიბნევიან და შთაინთქმებიან. გარდა ამისა, დიდი როლი ენიჭება წყლის გამჭვირვალობასაც. რაც უფრო მღვრიეა წყალი, მით უფრო მეტად მატულობს მისი ალბედო. ბუნებრივი ზედაპირის ალბედო დამოკიდებულია მზის სიმაღლეზე და განაპირობებს მის დღე-ღამურ მსვლელობას. ალბედოს მინიმუმს ადგილი აქვს შუადღისას.

სხვადასხვა რაიონში დედამიწის ზედპირის ხასიათის ცვლილება იწვევს ალბედოს ცვლილებას. ზომიერ და მაღალ განედებზე, წლის თბილი პერიოდიდან ცივისაკენ, ალბედო მატულობს. ღრუბლების ალბედოს სიდიდე ძირითადათ ღრუბლების ვერტიკალურ სიმძლავრესა და ფორმაზეა დამოკიდებული. ღრუბლების სიჩქარის მატება ალბედოს ზრდას იწვევს. დედამიწის, როგორც პლანეტის ალბედო საშუალოდ 40%-ს შეადგენს. ამ სიდიდეში ძირითადი წვლილი ღრუბლებს შეაქვთ (75%). დედამიწის ზედაპირის საშუალო ალბედო (ღრუბლების გარეშე) 16%- ია.

ატმოსფეროს სითბური რეჟიმი

ატმოსფეროში ტემპერატურის განაწილებას და მის განუწყვეტლივ ცვალებადობას ატმოსფეროს სითბური რეჟიმი ეწოდება.

ატმოსფერო მზის სხივებით მცირედ (0.50C) თბება. ატმოსფერო, ძირითადად სითბოს იღებს წყლის და დედამიწის ზედაპირის გათბობის და შემდგომი სითბოს გამოსხივების შედეგად. ატმოსფეროს სითბური რეჟიმი განისაზღვრება, ძირითადად, დედამიწასა და ატმოსფეროს შორის სითბოს ცვლის პროცესით.

დედამიწის ზედაპირიდან ატმოსფეროში სითბოს გადატანაში ძირითად როლს თამაშობს შემდეგი პროცესები: ა) სითბოს კონვექციური და ტურბულენტური გაცვლა; ბ) რადიაციის გამოსხივება და შთანთქმა (სითბოს სხივური გაცვლა); გ) წყლის ფაზური გარდაქმნა (ორთქლის კონდენსაცია და სუბლიმაცია, წყლის აორთქლება და გაყინვა); დ) სითბოს მოლეკულური გაცვლა, ტემპერატურის არაპერიოდული ცვლილება - ადვექციური ცვლილება, რომელიც ჰაერის მასის ჰორიზონტალური გადატანით (ადვექციითაა) განპირობებული.
ატმოსფეროს შიგნით ტემპერატურის ცვლილება უმთავრესად ხდება ჰაერის ვერტიკალური გადაადგილების შედეგად - თერმული კონვექციის მეშვეობით.

კონვექცია ვითარდება დღისით დედამიწის მიმდებარე ჰაერის ძლიერი გათბობის შედეგად. წარმოშობა აღმავალი და დაღმავალი ნაკადები, რაც იწვევს ჰაერის შერევას და სითბოს გაცვლას ვერტიკალური მიმართულებით.

ატმოსფეროში სითბოს გადაცემის მეტად მნიშვნელოვანი ფაქტორია ტურბულენტობა. ტურბულენტობა დედამიწის ზედაპირთან ჰაერის ხახუნისა და ზედაპირის არათანაბარი გათბობის შედეგია, რასაც ხელს უწყობს დედამიწის ზედაპირის არაერთგვაროვნება. ტურბულენტობის გზით ჰაერის ვერტიკალური გაცვლა დღეღამის განმავლობაში ხდება. დღისით, როდესაც ქარის სიჩქარე იზრდება, მატულობს ტურბულენტობაც და თერმული კონვექციის გაძლიერება სითბოს ქვემოდან ზემოთ ჰაერის ინტენსიურ გაცვლას იწვევს. ღამით ქარის სიჩქარის ძლიერი შესუსტების გამო ტურბულენტობაც სუსტდება, ხოლო თერმული კონვექცია წყდება და სითბოს ნაკადი ზემოდან ქვემოთაა მიმართული. დიდია აორთქლების და წყლის ორთქლის კონდენსაციის (სუბლიმაცია) გავლენა ატმოსფეროს სითბურ რეჟიმზე, ვინაიდან აორთქლებაზე იხარჯება სითბო, რომელიც ორთქლადქცევის ფარულ სითბოში გადადის, ხოლო კონდენსაციის შედეგად გამოყოფილი სითბო იხარჯება ჰაერის გათბობაზე. 50 ატმოსფეროს ტემპერატურულ ცვლილებებზე გავლენას ახდენს სხვადასხვა ტიპის ჰაერის მასების შემოჭრა (ადვექცია), რაც იწვევს ტემპერატურის არაპერიოდულ ცვლილებას. ეს მოვლენა კარგადაა გამოხატული ზომიერ და მაღალ განედებში, ხოლო შედარებით სუსტად - ტროპიკულ განედებში.

დედამიწის ზედაპირის სითბური რეჟიმი

დედამიწა სითბოს ღებულობს მზის ენერგიის (მოკლეტალღოვანი რადიაცია) შთანთქმის გზით და კარგავს საკუთარი (მეორადი) გამოსხივებით (გრძელტალღოვანი რადიაცია). დედამიწაც და ატმოსფეროც, რამდენ ენერგიასაც იღებენ, იმდენივეს კარგავენ, ე.ი. იმყოფებიან სითბურ წონასწორობაში. დედამიწის ზედაპირის სითბური რეჟიმი დამოკიდებულია შემდეგ ფაქტორებზე:

1. მანძილზე დედამიწასა და მზეს შორის. იგი მზესთან ახლოსაა იანვრის დასაწყისში, ხოლო ყველაზე შორს ივლისის დასაწყისში. ამ ორ მდებარეობას შორის სხვაობა 5 მლნ. კილომეტრია, რის გამოც, დედამიწა იანვარში იღებს 3.4%-ით მეტ რადიაციას, ხოლო ივლისში 3.5%-ით ნაკლებს.

2. დედამიწის ზედაპირის მიმართ მზის სხივების დაცემის კუთხეზე, რაც დამოკიდებულია გეოგრაფიულ განედზე, მზის სიმაღლეზე ჰორიზონტის მიმართ, რომელიც განიცდის ცვლილებას დღეღამისა და სეზონების მიხედვით, რელიეფის ფორმაზე და სხვა. ჰორიზონტალურ ზედაპირზე მზის სხივების დაცემის კუთხის ცვლილებასთან ერთად იცვლება მიღებული რადიაციის ინტენსიობა;

3. მზის რადიაციის ცვლილებაზე ატმოსფეროში გავლის შედეგად, რაც დამოკიდებულია ატმოსფეროს გამჭვირვალობაზე, ღრუბლიანობაზე და სხვა. ატმოსფეროში მზის სხივები მნიშვნელოვან ცვლილებას განიცდიან. ამიტომ, ატმოსფეროს ზედა საზღვარზე მოსული მზის ენერგიის 43% ეცემა დედამიწის ზედაპირზე, რომლის ნაწილიც შთაინთქმება, გადაიქცევა სითბურ ენერგიად და ათბობს დედამიწას, ხოლო ნაწილი აირეკლება და ბრუნდება უკან.

ატმოსფეროს მიერ გაბნეული რადიაციის ერთი ნაწილი ეცემა დედამიწას, რომლის მნიშვნელოვან ნაწილსაც იგი შთანთქავს და ასევე ირეკლავს, ხოლო მეორე ნაწილი გაიბნევა კოსმოსურ სივრცეში. ამგვარად, დედამიწა მზის სხიურ ენერგიას იღებს პირდაპირი და გაბნეული რადიაციის გზით.

დედამიწის ზედაპირზე სითბოს განაწილების თვალსაზრისით გამოყოფენ სითბურ სარტყლებს, რომლის საზღვრებად მიღებულია არა ასტრონომიული ხაზები (ტროპიკები და პოლარული წრეები), არამედ იზოთერმები. ამ პრინციპით დედამიწაზე გამოყოფილია შვიდი სითბური სარტყელი:

1. თბილი, ანუ ცხელი სარტყელი, რომელიც თითოეულ ნახევარსფეროში შემოსაზღვრულია +200 იზოთერმით. ეს იზოთერმა გაივლის ჩრდილოეთით და სამხრეთით 300 პარალელის მახლობლად;

2-3. ორი ზომიერი სარტყელი, რომელიც ორივე ნახევარსფეროში მდებარეობენ +200 წლიურ იზოთერმასა და +100 უთბილესი თვის (შესაბამისად, ივლისისა და იანვრის) იზოთერმებს შორის;

4-5. ორივე ცივი სარტყელი, რომელის ორივე ნახევარსფეროში მოთავსებულია +100 და 00 უთბილესი თვის იზოთერმებს შორის;

6-7. ორი მარადი ყინვის არე, რომლებშიც უთბილესი თვის საშუალო ტემპერატურა 00-ზე დაბალია. ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში ეს მოიცავს გრენლანდიის შიდა ნაწილს და შესაძლებელია, პოლუსის მახლობელ არეებსაც. სამხრეთ ნახევარსფეროში ეს არე მთლიანად 600 პარალელს სამხრეთით მდებარეობს.

დედამიწის ზედაპირზე ჰაერის ტემპერატურის სხვადასხვაობა განპირობებულია განედით, ჰაერის მოძრაობით, ხმელეთისა და წყლის არათანაბარი გათბობით, ზღვის დონიდან სიმაღლით, ოკეანური დინებითა და სხვა. ჰაერის ტემპერატურა ეკვატორიდან მაღალი განედებისაკენ თანდათანობით მცირდება, რაც უფრო გამოხატულია ზამთარში, ვიდრე ზაფხულში. ასევე, ტემპერატურა ხმელეთზე უფრო სწრაფად მცირდება, ვიდრე ოკეანეზე.

წლის განმავლობაში ჰაერის ტემპერატურა ყველაზე მაღალია არა ეკვატორის, არამედ ჩრდილო განედის 100-იანი პარალელის გასწვრივ, ამიტომ მას თერმულ ეკვატორს უწოდებენ. ამის მიზეზია ის, რომ ეკვატორის გასწვრივ დიდი ფართობი უკავია ტროპიკულ ტყეებს, რაც ხელს უშლის ნიადაგისა და ჰაერის ძლიერ გადახურებას და ასევე, აქ ხმელეთს უფრო ნაკლები ადგილი უკავია, ვიდრე წყალს.

ეკვატორულ ზონაში ჰაერის საშუალო ტემპერატურა 24-28C-ია. მაღალი განედებისაკენ ტემპერატურის შემცირებასთან ერთად მატულობს მისი სეზონური მერყეობა. თერმულ ეკვატორზე ჰაერის საშუალო 51 წლიური ტემპერატურა 27C -ია, რაც გამოწვეულია მცირე ღრუბლიანობის გამო ხმელეთის ძლიერი გადახურებით და ატმოსფერული ნალექების სიმცირით. ეკვატორიდან პოლუსებისაკენ ტემპერატურა საშუალოდან 0.50-0.60-ით მცირდება განედის ყოველ გრადუსზე. ტემპერატურის შემცირება ყველგან ერთნაირი არ არის. ზომიერ განედებში მეტია, ტროპიკულში და მაღალ გნედებში - ნაკლები.

დედამიწის ზედაპირზე ყველაზე ცხელი ადგილი მდებარეობს აღმოსავლეთ აფრიკაში (ლუ, სომალი), სადაც საშუალო წლიური ტემპერატურა 31-ია. მასაუაში (ეთიოპია) +30 . საჰარაში, ივლისის თვეში ჰაერის საშუალო ტემპერატურა 40C -ს აღემატება.

დედამიწის ზედაპირზე ყველაზე დაბალი ტემპერატურით კი გამოირჩევა ანტარქტიდა და არქტიკა, სადაც ზღვის დონიდან 3000მ სიმაღლეზე სშუალო წლიური ტემპერატურა -50 - 55C ტოლია.

დედამიწის ზედაპირზე ჰაერის ტემპერატურის აბსოლუტური მაქსიმუმი სამხრეთ კალიფორნიაშია (სიკვდილის ველი), მექსიკაში 57-58C .

აბსოლუტური მინიმუმი აჩვენა სადგურმა “ვოსტოკმა” (ს.გ. 780 , ზღვის დონიდან 3488 მ), -89.20C . (ოიმიაკონი).

ტენის მიმოქცევა ატმოსფეროში

ტენის მომოქცევა ანუ წყლის ბრუნვა დედამიწაზე .

დედამიწის ატმოსფერო წყლის ორთქლის სახით შეიცავს მსოფლიო მარაგის 0.001%-ს. იგი განუწყვეტლივ ხვდება ატმოსფეროში აორთქლების გზით. ზღვებისა და ოკეანეების, წყალსაცავების, ნიადაგისა და მცენარეების (ტრანსპირაცია), თოვლისა და ყინულის ზედაპირებიდან. ატმოსფეროში ხდება წყლის ორთქლის კონდენსაცია, რის შედეგადაც წარმოიშობა ღრუბლები, ნისლი და სხვა. მ.ლვოვიჩის გაანგარიშებით ზღვებიდან და ოკეანეებიდან წლის განმავლობაში ორთქლდება 448 ათასი კმ3 , ხმელეთის ზედაპირიდან - 71 ათასი კმ3 წყალი. შესაბამისად ნალექი მოდის 412 და 107 ათასი კმ3 . ე.ი კონტინენტის ზედაპირზე მოსული ნალექების საშუალო რაოდენობა ჭარბობს აორთქლების რაოდენობას, რომელიც მდინარისა და მიწისქვეშა ჩომონადენის სახით სახით უბრუნდება ოკეანეს. ოკეანეებზე აორთქლება ჭარბობს მოსული ნალექების, ხოლო ეს დანაკლისი კომპენსირდება ხმელეთიდან ჩამონადენი წყლებით. ე.ი. კონტინენტები ორთქლის ძირითად ნაწილს ღებულობენ ოკეანეებიდან ოკეანეებიდან აორთქლებული წყლის სახით, რომელიც ატმოსფეროს ცირკულაციური პროცესების მეშვეობით გადაიტანება ხმელეთის მიმართულებით.

აორთქლება და აორთქლებადობა. აორთქლების პროცესს ახასიათებენ ინტენსიობით, რასაც ანგარიშობენ 1 სმ2 ზედაპირიდან აორთქლებული წყლის რაოდენობით განსაზღვრულ დროში. აორთქლების ერთეულად გამოიყენება კგ/მ2წმ, გ/სმ2წმ. ხშირად აორთქლებული წყლის რაოდენობას გამოსახავენ მმ-ში. აორთქლების სიდიდე დამოკიდებულია დედამიწის ზედაპირის ტემპერატურაზე, სინოტივის დეფიციტზე, ქარის სიჩქარეზე, წნევაზე, წყლის ტემპერატურაზე და მარილიანობაზე. რაც უფრო მეტია სინოტივის დეფიციტი, ე.ი. მშრალია ჰაერი, მით უფრო მატულობს აორთქლების სიჩქარე. ქარი ზრდის აორთქლებას, ვინაიდან ძლიერი ქარის დროს მატულობს ტურბულენტური შერევა. აორთქლების სიჩქარე დამოკიდებულია წყალსაცავების სიღრმეზე. რაც უფრო ღრმაა წყალსაცავი, მით უფრო ნაკლებად ორთქლდება წყალი.

წყლის ან ტენიანი ნიადაგის ზედაპირიდან აორთქლებას აორთქლებადობა (შესაძლო აორთქლება) ეწოდება. იგი მიმდინარეობს განუწყვეტლივ, რადგან წყლის მარაგი შემოსაზღვრული (ლიმიტირებული) არ არის. ჩვეულებრივ, ნიადაგის ზედაპირიდან აორთქლების სიდიდე ნაკლებია აორთქლებადაობაზე, რადგან მშრალ პერიოდში ნიადაგი შრება და აორთქლების პროცესი სუსტდება ან შეიძლება შეწყდეს. ჭარბი სინოტივის (ხმელეთზე) დროს აორთქლება ახლოსაა აორთქლებადობასთან, ხოლო ოკეანეებისათვის - თანაბარი. გვალვიან რაიონებში აორთქლება მნიშვნელოვნად მცირეა 52 აორთქლებადობასთან შედარებით. მაგალითად, შუა აზიაში, ტაშკენტის მიდამოებში, აორთქლებადობის წლიური ჯამი 1300 მმ-ს აღწევს მაშინ, როდესაც ფაქტობრიფად აორთქლება აქ დაახლოებით 200 მმ-ია.

ნიადაგის ზედაპირიდან აორთქლება, გარდა მეტეოოლოგიური პირობებისა, დამოკიდებულია ნიადაგის სინოტივეზე, მის სტრუქტურასა და მექანიკურ შემადგენლობაზე, რელიეფზე, მცენარეულ საფარზე, გრუნტის წყლის მდგომარეობაზე, ნიადაგის ფერზე.

აორთქლებაზე დიდ გავლენას ახდენს რელიეფის ფორმა და სინათლის ექსპოზიცია. აორთქლება მეტია ქედებზე, ვიდრე ქვაბულში, რადგან ჰაერის ცირკულაცია აქ შესუსტებულია. სამხრეთის ექსპოზიციის ფერდობზე აორთქლება უფრო ინტენსიურია, ვიდრე ჩრდილოეთის ექსპოზიციის ფერდობზე, რადგან ეს უკანასკნელი ნაკლებად თბება. აორთქლების სიჩქარე თოვლის ზედაპირიდან უფრო ნაკლებია, ვიდრე ყინულის ზედაპირიდან, რადგან თოვლის ზედაპირული ტემპერატურა უფრო დაბალია და იგი ხასიათდება სხვების დიდი არეკვლის უნარიანობით და მცირე სითბოგამტარობით. აორთქლების სიდიდე მკვეთრად მცირდება განედის მატებასთან ერთად. მნიშვნელოვანია ის გარემოება, რომ ტროპიკულ ზონაში აორთქლება უფრო მეტია ეკვატორულ ზონასთან შედარებით. ოკეანეების ზედაპირიდან აორთქლება მნიშვნელოვნად მეტია ხმელეთთან შედარებით. მსოფლიო ოკეანის მნიშვნელოვან ნაწილში, დაბალ და საშუალო განედებზე, აორთქლება იცვლება 600 მმ-დან 2500 მმ-მდე, ხოლო მაქსიმუმი 3000 მმ-ს აღწევს. პოლარულ რაიონებში, მძლავრი ყინულის საფარის გამო, აორთქლება საგრძნობლად შემცირებულია. ხმელეთზე აორთქლების სიდიდე იცვლება 100-200 მმ-დან (უდაბნოები და პოლარული რაიონები) 800-1000 მმ-მდე ნოტიო ტროპიკულ და სუბტროპიკულ რაიონებში. (სამხრეთ აზია, ავსტრალიის აღმოსავლეთი, კონგო, ინდონეზია და სხვა). ხმელეთზე აორთქლების მაქსიმალური სიდიდე დაახლოებით 1000 მმ-ის ტოლია. აორთქლებადობა პოლარულ ოლქებში ამაორთქლებელი ზედაპირის დაბალი ტემპერატურისას მცირეა. შპიცბერგენის არქიპელაგზე იგი 80 მმ-ია. ზომიერ განედებზე იგი მატულობს. მაგალითად, ინგლისში 400 მმ-ს, ხოლო ცენტრალურ ევროპაში 450 მმ აღწევს. განსაკუთრებულად დიდია აორთქლებადობა შუა აზიაში მაღალი ტემპერატურისა და დიდი სინოტივის დეფიციტის გამო. ტაშკენტში 1300 მმ-ია, ხოლო ნუკუსში 1800 მმ-ზე მეტია. მაგრამ, ერთიდაიგივე განედზეც შეიმჩნევა აორთქლების სხვადასხვა სიდიდეები. ოკეანეთა თბილი დინებების რაიონში ინტენსიურ აორთქლებას ხელს უწყობს წყლის მაღალი ტემპერატურა და ჰაერის ინტენსიური ვერტიკალური გაცვლა. ცივ დინებებზე - პირიქით, აორთქლება მცირდება წყლის დაბალი ტემპრატურისა და ჰაერის მდგრადი სტრატიფიკაციის შედეგად. ცივი დინების რაიონები გამოირჩევა ხშირი და ხანგრძლივი ნისლიანობით, რომლის დროსაც აორთქლება შეიძლება სრულიად შეწყდეს. ტროპიკულ ზონაში, ოკეანეების სანაპიროზე აორთქლებადობა შედარებით ნაკლებია. იგი მკვეთრად იზრდება კონტინენტის შიდა ნაწილებში. განსაკუთრებით მაღალია უდაბნოებში. მაგალითად, ატლანტის ოკეანის სანაპიროსთან აორთქლებდობა 600-700 მმ-ია, ხოლო სანაპიროდან 500 კმ-ის დაშორებით 3000 მმ შეადგენს. არაბეთისა და კოლორდოს მშრალ ადგილებში აორთქლებადობა 300 მმ აღემატება. ეკვატორულ სარტყელში, სადაც ტენიანობის დეფიციტი მცირეა, შედარებით ნაკლებია აორთქლებადობა (700-800 მმ წელიწადში).

ჰაერის ტენიანობა

წყლის ორთქლი ატმოსფეროში ხვდება დედამიწის ზედაპირიდან აორთქლების შედეგად და ვრცელდება ყველა მიმართულებით. ჰაერში მისი რაოდენობრივი შემცველობით აფასებენ ატმოსფეროს ტენიანობას. წყლის ორთქლი ჰაერს ატენიანებს, იგი ჰაერის ცვალებადი და მეტად მნიშვნელოვანი შემადგენელი ნაწილია. მისი მოცულობითი რაოდენობა ატმოსფეროში მერყეობს 0-4%-მდე. პოლარულ რაიონებში საშულოდ 0.2%-ია, მაგრამ თუ ტემპერატურა ძალზე დაბალია, მაშინ შეიძლება მისი შემცველობა ნულამდეც დაეცეს. ზომიერ და დაბალ განედებზე ორთქლის შემცველობა 1.5-2%-ს შორის მერყეობს. წყლის ორთქლის გადატანა წარმოებს როგორც ვერტიკალური, ასევე ჰორიზონტალური მიმართულებით. იგი განსაკუთრებით განიცდის თერმული რეჟიმის გავლენას. ტენის შემცველობის განაწილება ემთხვევა ტემპერატურის განაწილებას. ამიტომ კლიმატურ რუკაზე ტენის იზოხაზები ახლოს არის იზოთერმების მოყვანილობასთან. ჰაერის ტენის შემცველობა დიდია ეკვატორულ ზონაში, სადაც წყლის ორთქლის პარციალური წნევის საშუალო მრავალწლიური მაჩვენებელი 20 ჰპას-ზე მეტია, ცალკეულ შემთხვევაში კი 35 ჰპა-ია. წყლის ორთქლის რაოდენობის შესაფასებლად ძირითადად იყენებენ ჰაერის ტენიანობის შემდეგ სიდიდეებს:

1. აბსოლუტური ტენიანობა - წყლის ორთქლის ის რაოდენობაა გრამებში, რომელსაც შეიცავს ერთეული მოცულობის ჰაერი და გამოისახება გ/სმ3 და გ/მ3.

2. ფარდობითი ტენიანობა - განისაზღვრება ჰაერში არსებული წყლის ორთქლის რაოდენობის შეფარდებით წყლის ორთქლის მაქსიმალურ დრეკადობასთან მოცემული ტემპერატურის პირობებში და გამოისახება პროცენტებით. ფარდობითი ტენიანობა განსაზღვრავს წყლის ორთქლით ჰაერის გაჯერების ხარისხს.

3. წყლის ორთქლის პარციალური წნევა. როგორც ყველა გაზს, წყლის ორთქლსაც გააჩნია დრეკადობა (წნევა). იგი მისი მოცულობისა და აბსოლუტური ტემპერატურის პროპორციულია და ატმოსფერული წნევის მსგავსად, გამოისახება მილიმეტრებში ან მილიბარებში. მას ჰექტოპასკალებში ზომავენ (ჰპა). 1ჰპა = 102პა = 1მბარი(მილიბარი).

4. ნამის წერტილი - ეწოდება იმ ტემპერატურას, რომლის დროსაც ჰაერში არსებული წყლის ორთქლი აღწევს ნაჯერ მდგომარეობას და იწყება ორთქლის კონდენსაცია, ე.ი. ორთქლი გადადის აიროვანი მდგომარეობიდან თხევად ან მყარ მდგომარეობაში.

ჰაერში ტენის შემცველობა, ტემპერატურის მსგავსად, განედების ზრდასთან ერთად მცირდება. მნიშვნელოვანია ის გარემოება, რომ ზამთარში, ტემპერატურის მსგავსად, სინოტივე ხმელეთზე უფრო შემცირებულია, ვიდრე ოკეანეებზე. ოკეანეების სანაპიროებთან, სადაც მთელი წლის განმავლობაში გაბატონებულია ჰაერის გადატანა ოკეანეებიდან (მაგალითად დასავლეთ ევროპა), ორთქლის შემცველობა ჰაერში ყოველთვის მაღალია. მუსონურ ოლქებში ტენიანობა მაღალია ზაფხულში, დაბალი - ზამთარში. ზაფხულის განმავლობაში უდაბნოებში, მიუხედავათ მაღალი ტემპერატურისა, განსაკუთრებით მცირეა ორთქლის რაოდენობა. ფაქტობრივი აორთქლება მცირეა საჰარაში, ცენტრალური და შუა აზიის უდაბნოებში. ფარდობითი ტენიანობის დღეღამური რყევადობა, ძირითადად ტემპერატურაზეა დამოკიდებული და საწინააღმდეგო ხასიათს ატარებს. ტემპერატურის გაზრდით ფარდობითი ტენიანობა მცირდება, ხოლო შემცირებით იზრდება. ფარდობითი ტენიანობის უმცირესი მნიშვნელობა 14-15 სთ-ზე, ხოლო მაქსიმუმი დილით, მზის ამოსვლამდეა. ფარდობითი ტენიანობის წლიური მსვლელობა ჰაერის ტემპერატურის საწინააღმდეგო ხასიათისაა. ტენის მინიმუმი წლის თბილ პერიოდშია, ხოლო მაქსიმუმი - ცივში. ფარდობითი ტენიანობის შებრუნებული მსვლელობა შესამჩნევია მუსონურ ჰავაში. როგორც ცნობილია, აქ ზაფხულში ოკეანიდან ნოტიო ქარები ქრის და ზრდის ტენის რაოდენობას, ხოლო ზამთარში პირიქით, ხმელეთის ქარები აშრობს ჰაერს.

ფარდობითი ტენიანობა ყოველთვის მაღალია არქტიკაში (აქ მისი სიდიდე თითქმის იმდენივეა, რამდენიც ეკვატორზე). ვინაიდან არქტიკაში ჰაერის ტემპერატურა იმდენად დაბალია, რომ ეს მცირე ტენი საკმარისია ჰაერის გასაჯერებლად. მსგავსი პირობებია საშუალო და მაღალი განედების კონტინენტებს შიდა ნაწილებში ზამთარში. ფარდობითი ტენიანობა მცირეა ტროპიკულ სარტყელში, განსაკუთრებით მცირეა იგი უდაბნოებში (10-12%). ზღვებისა და ოკეანეების სანაპიროზე ფარდობითი ტენიანობა მეტია ვიდრე კონტინენტებს შიდა ნაწილებში. სიმაღლის ზრდასთან ერთად, ფარდობითი ტენიანობა მცირდება, მაგრამ, სეზონების მიხედვით სინოტივის ცვლილება დამოკიდებულია მეტეოროლოგიურ პროცესებზე. ატმოსფეროში არსებული წყლის ორთქლის ნახევარი 1.5კმ-ზეა, ხოლო ზოგადად ტროპოსფეროში თავმოყრილია მისი 99%.

წყლის ორთქლის კონდენსაცია, ჰიდრომეტეორები

ატმოსფეროში წყლის ორთქლის დიდი ნაწილი ხვდება ოკეანეებისა და ზღვების ზედაპირიდან. ეს განსაკუთრებით ეხება დედამიწის ტროპიკულ რაიონებს, სადაც აორთქლება აღემატება მოსული ნალექების რაოდენობას. მაღალ განედებში კი დედამიწის ზედაპირიდან აორთქლება და მოსული ატმოსფეროში საშუალოდ 13 მილიარდ ტონაზე მეტი ტენია. ეს ციფრი ფაქტიურად მუდმივია, რადგან ნალექების მოსვლის შედეგად დანაკარგები დაუყოვნებლივ ივსება აორთქლების გზით.

წყლის ორთქლის თხევად მდგომარეობაში გადასვლას კონდენსაცია ეწოდება, ხოლო უშუალოდ მყარ მდგომარეობაში გადასვლას - სუბლიმაცია. ხშირად კონდენსაციაში გულისხმობენ ორივე პროცესს.

კონდენსაცია იწყება მაშინ, როდესაც ატმოსფეროში ტემპერატურის დაცემის შედეგად ჰაერი მიაღწევს ნაჯერ მდგომარეობას (ე.ი. ფარდობითი ტენიანობა 100%-ია), ხშირად კონდენსაცია 100%-მდეც იწყება. სიმაღლის ზრდასთან ერთად ტემპერატურა მცირდება ხოლო ფარდობითი ტენიანობა იზრდება, ჰაერი ნაჯერი ხდება და იწყება კონდენსაცია. წყლის ორთქლის კონდენსაციისათვის ტემპერატურის დაცემა საკმარისი არ არის, საჭიროა ე.წ. კონდენსაციის გულების (ბირთვების) არსებობა. ისინი წარმოადგენდნენ ისეთ მყარ და თხევად ჰიგროსკოპიულ ნაწილაკებს, რომელთა გარშემოც ხდება წყლის ორთქლის კონდენსაცია. მათი როლის შესრულება შეუძლიათ მტვრის, კვამლის, ვულკანური ფერფლის ნაწილაკებს და სხვადასხვა სახის აეროზოლებს. დედამიწის ზედაპირსა და მასზე განლაგებულ საგნებზე წყლის ორთქლის კონდენსაციისა და სუბლიმაციის პროდუქტებს მიწისზედა ჰიდრომეტეორებს უწოდებენ. ასეთი პროცესების პროდუქტები სხვადასხვა სახით გვევლინება.
დედამიწის ზედაპირზე წარმოქმნილ ჰიდრომეტეორებს მიეკუთვნება:

ნამი, თრთვილი, ჭირხლი და ლიპყინული.

ნამი თხევადი წვრილი ზომის წვეთებია, იგი წარმოიშობა ნიადაგის ზედაპირზე და განსაკუთრებით მცენარეულ საფარზე, როდესაც ტემპერატურა 00-ზე მაღალია. ნამის წარმოქმნას ხელს უწყობს ორთქლის საკმაო მარაგი მიწისპირა ფენაში, მოწმენდილი ცა და სუსტი ქარი. წყნარ და მოწმენდილ ამინდში ღამით, დედამიწის ზედაპირი, მასზე მდებარე საგნები და მცენარეულობა ძლიერ ცივდება ეფექტური გამოსიხვების შედეგად. ასეთ ზედაპირზე ჰაერის შეხებისას ტემპერატურა ნამის წერტილამდე ეცემა ისე, რომ კონდენსაციის პროცესი უშუალოდ ზედაპირზე მიმდინარეობს. ნამის რაოდენობა ცვალებადია და მრავალ ფაქტორზეა დამოკიდებული. ზომიერ განედებზე ნამის სახით ღამის გამნავლობაში გამოიყოფა 0.1-0.3 მმ, ხოლო წლის თბილ პერიოდში 10-30 მმ ფენა.

თრთვილი თეთრი ყინულის კრისტალები, რომლითაც იფარება დედამიწის ზედაპირი და სხვა საგნები, როდესაც ტემპერატურა 00-ზე დაბლა ეცემა. ამ შემთხვევაში იგი წარმოიქმნება წყლის ორთქლის უშუალო სუბლიმაციის შედეგად. თრთვილის წარმოშობისა და განვითარების მეტეოროლოგიური პოირობები ნამის ანალოგიურია. ჭირხლი თეთრი, ფხვიერი და თოვლის მსგავსი ნალექი, რომელიც უმთავრესად წარმოიწმნება ღრუბლიან და ქარიან ამინდში მავთულებზე, ბალახზე, ხის ტოტებზე და ა.შ.

ჭირხლი წარმოიქმნება ზომიერი ყინვების დროს (-2 - -7 0C) ნისლის გადაციებული წვეთების სხვადასხვა სხეულთან შეხების შედეგად. მის გაჩენას ხელს უწყობს მკვრივი ნისლი და ქარი. მაღალმთიან ზონაში მარცვლოვანი ჭირხლის ზომა 1 მეტრამდე აღწევს.

ლიპყინული გამჭვირვალე ან მღვრიე ფერის მკვრივი ყინულის ფენაა, რომელიც წარმოიქმნება ყველა საგანზე ყინვის დროს წვიმის ან ჟინჟღლის გადაციებული წვეთების შეყინვის შედეგად. იგი დედამიწის ზედაპირზე და სხვადასხვა სხეულებზე წარმოიქმნება ქარის მხრიდან, მუდმივი მცირე ყინვების დროს (0,-3 0C), იშვიათ შემთხვევაში უფრო დაბალი (-100C-მდე) ტემპერატურის პირობებშიც. ხშირად ლიპყინულის ფენით იფარება ქუჩები, სახლის კედლები, ელექტროგადაცემის ხაზები და სხვა.

ნისლი წარმოიქმნება როდესაც მიწისპირა ფენებში კონდენსაციისა და სუბლიმაციისათვის შეიქმნება ხელსაყრელი პირობები. ასეთი პირობები ხშირია დიდ სამრეწველო ქალაქებში. იგი ხშირად ჩნდება წყალსაცავების სანაპიროებთან. ნისლი არის მიწისპირა ფენაში წარმოქმნილი ფენა ღრუბლები, რუმლებიც უშუალოდ დედამიწის ზედაპირს ეხება.

ნისლი, ღრუბლების მსგავსად, შედგენილობის მიხედვით სამგვარია: წვეთოვანი, კრისტალური და შერეული. იგი ჩნდება მაშინ, როდესაც ფარდობითი ტენიანობა 80-95%-ს მიაღწევს. -100ჩ-ზე დაბალი ტემპერატურის დროს ნისლი შერეული იქნება. -300ჩ-ზე დაბალი ტემპერატურის დროს ნისლი 55 კრისტალური იქნება. წვეთოვანი ნისლი უმთავრესად დადებითი ტემპერატურისა და სუსტი ყინვების დროს წარმოიქმნება. ნისლის წლიური მსვლელობა დაკავშირებულია ფიზიკურ-გეოგრაფიული და მეტეოროლოგიური პირობების თავისებურებებთან. დედამიწის ზედაპირზე ყველაზე მეტი ნისლიანი დღეები არქტიკულ რაიონებშია (საშ. 80 დღე წელიწადში). ხშირია ნისლი ანტარქტიდაზეც. ზომიერ განედებში ნისლიანი დღეებით გამოირჩევა ნიუფაუნდლენდი, სუბტროპიკულ განედებში - სამხრეთ აფრიკა. ხშირია ნისლიანი დღეები შუა ევროპაში. ნისლიანი დღეების სიმცირით გამოირჩევა კონტინენტის შიდა ნაწილები, განსაკუთრებით უდაბნოები. ნისლიანი დღეები ცოტაა ციმბირში და კანადაში. ვაკეებზე ნისლის მაქსიმუმი დილის საათებშია, მინიმუმი შუადღის შემდეგ. მთებში, დღე-ღამის განმავლობაში თითქმის თანაბრადაა განაწილებული. იგი, მეტ-ნაკლები სიხშირით (სეზონური თვალსაზრისით) მთელი წლის განმავლობაშია. განსაკუთრებით ხშირია - ზამთარში დედამიწის მნიშვნელოვან ნაწილში, ხოლო მინიმალურია - ზაფხულში. საქართველოში ნისლიან დღეთა რიცხვი ტერიტორიულად საკმაოდ დიდ ფარგლებში იცვლება. დაბლობ ადგილებში საშუალოთ 10-40 დღეა. ადგილის სიმაღლის (ზღვის დონიდან) მატებასთან ერთად იგი 100 დღეს უახლოვდება, 2500-3000მ სიმაღლეზე 200-ს ჭარბობს. ამ სიმაღლის ზემოთ ნისლიანი დღეები მცირდება და მაღალმთიანი ყაზბეგის მონაცემებით იქ 104 ასეთი დღეა.

საქართველოს ტერიტორიაზე ნისლიან დღეთა მაქსიმუმი აღრიცხულია ლიხის ქედის ცენტრალურ ნაწილში (მთა საბუეთი - 258 დღე).

ღრუბლები. ღრუბლების წარმოშობა წყლის ორთქლის კონდენსაციისა და სუბლიმაციის შედეგია. იგი შედგება ჰაერში ატივნარებული უწვრილესი წვეთებისა და ყინულის კრისტალებისაგან, რომელიც ატმოსფეროში სხვადასხვა სიმაღლეზე იმყოფება. ღრუბლების წარმომშობი პირველადი ნაწილაკი წყლის ჩანასახოვანი წვეთია, რომელიც შეიძლება გაჩნდეს დადებითი და უარყოფითი ტემპერატურის დროს, ღრუბლების წარმოქმნის ძირითადი პირობაა ქვემოდან ზემოთ (აღმავალი) მოძრავი ჰაერის ადიაბატური გაცივება, სხვადასხვა ტემპერატურის მქონე ჰაერის მასების გადაადგილება, ტენიანი მასის გაცივება და სხვა. ღრუბელი ჩნდება ნებისმიერ განედზე.

შემადგენლობის მიხედვით არჩევენ სამი სახის ღრუბელს:
1. წყლიანი (წვეთოვანი); 2. ყინულოვანი (კრისტალური); 3. შერეული ღრუბელი.

გარეგანი ფორმის მიხედვით განასხვავებენ 10 ძირითად ტიპს, ხოლო სიმაღლის მიხედვით - ზედა, შუა და ქვედა იარუსის და ვერტიკლური განვითარების ღრუბლებს:
არჩევენ 10 ძირითადი ფორმის ღრუბელს:
I. ზედა იარუსის ღრუბლები: 1. ფრთისებრი - Cirrus (Ci); 2. ფრთისებრი გროვა - Cirrocumulus (Cc)

3. ფრთისებრი ფენა - Cirrostratus (Cs ) ეს ღრუბლები იმყოფებიან პოლარულ განედებში 3-8 კმ, ზომიერ განედებში 6-12 კმ, ტროპიკულ განედებში 6-18 კმ სამაღლეზე.

II. შუა იარუსის ღღუბლები:
4. მაღალგროვა - Altocumulus (Ac);

5. მაღალფენა - Altostratus (As). ეს ღრუბლები იმყოფებიან ზომიერ განედებში 2-6 კმ, ტროპიკულ განედებში 2-8 კმ სიმაღლეზე.
III. ქვედა იარუსის ღრუბლები:
6. ფენა გროვა - Stratocumulus (Sc) 7. ფენა - Stratus (St); 8. ფენა წვიმის - Nimbostratus (Ns). ეს ღრუბლები ყველა განედში იმყოფებიან დედამიწის ზედაპირიდან 2 კმ სიმაღლეზე. IV. ვერტიკალური განვითარების ღრუბლები: 9. გროვა - Cumulus (Cu) 10. წვიმის გროვა - Cumulonimbus (Cb).
ამ ღრუბლებს შეუძლიათ დაიკავონ სამივე იარუსი ერთდროულად.

ღრუბელი დიდ გავლენას ახდენს დედამიწაზე სითბოსა და ტენის ბრუნვაში, განათებულობაზე და სხვა. ღრუბლიანობა დედამიწაზე არათანაბრადაა განაწილებული, რასაც ძირითადად განსაზღვრავს მოცემული ადგილის გეოგრაფიული პირობები. ეკვატორულ ზონაში ღრუბლიან დღეთა რაოდენობა მნიშვნელოვანია, ჩრდილოეთით და სამხრეთით თანდათანობით კლებულობს და სუბტროპიკულ განედებში მინიმუმს აღწევს. ზომიერ და მაღალ განედებში ისევ მატულობს და 70-800-იან განედებში მაქსიმუმია, რაც დაკავშირებულია ციკლონური მოქმედების სიხშირესთან. პოლუსებზე მოღრუბლულობა კვლავ კლებულობს, რადგან ატმოსფეროში წყლის ორთქლის რაოდენობა მცირდება, თანაც, მთელი წლის განმავლობაში აქ გაბატონებულია მაღალი წნევა. ზღვაზე და ოკეანეებზე მოღრუბლულობა უფრო მეტია, ვიდრე ხმელეთზე.

ატმოსფერული ნალექები, თოვლის საფარი - მათ უდიდესი წვლილი აქვთ დედამიწის ლანდშაფტური გარსის ჩამოყალიბებაში. როგორც ცნობილია, ღრუბლები შედგება უწვრილესი ნაწილაკებისაგან (წვეთები და კრისტალები), რომლებიც ატმოსფეროს სხვადასხვა სიმაღლეზე ატივნარებულ მდგომარეობაში იმყოფებიან მანამდე, სანამ აღნიშნული ელემენტების ზოგიერთი ნაწილაკის ზრდა და დამსხვილება არ მოხდება ნალექების ზომამდე (წვეთის რადიუსი უნდა აღემატებოდეს 50-100 მმკ-ს). დამსხვილებული წყლის (ყინულის) ნაწილაკები მძიმდება, სიმძიმის ძალის გავლენით გადალახავს ჰაერის შინაგან ხახუნსა და აღმავალი დენის ძალას და დედამიწაზე გვევლინება ნალექის სახით.

ღრუბელთა ელემენტების ზრდა და დამსხვილება შეიძლება მოხდეს კონდენსაციისა და სუბლიმაციის პროცესებისა და იმავე ელემენტების ურთიერთშერწყმის შედეგად (კოაგულაცია), რომელიც განაპირობებს ნალექების მოსვლას. ნალექების წარმოქმნა დამოკიდებულია ოროგრაფიაზე, ღრუბლების სისქეზე და წყლიანობაზე, ვერტიკალური მოძრაობის სიჩქარეზე, ტურბულენტობაზე, ფენის ტემპერატურაზე, შეფარდებით ტენიანობაზე და სხვა.
წვეთების და კრისტალების ზრდა ძირითადად მათი შეერთების (კოაგულაციის) გზით მიმდინარეობს. როდესაც წვეთები სხვადასხვა მუხტის მატარებელია, ეს ხელს უწყობს მათ დამსხვილებას. წვეთის მოძრაობას ხელს უწყობს ტურბულენტური მოძრაობაც. დიდი ზომის წვეთებს აღმავალი ნაკადები ვეღარ აკავებენ და ისინი დედამიწაზე ეცემიან ნალექების სახით.

ნალექები, მათი წარმოშობის თვალსაზრისით, სახვადასხვა სახის არსებობს:

1. გაბმული ნალექი, ძირითადად ატმოსფერულ ფრონტებთან დაკავშირებული მაღალ ფენა და ფენა წვიმის ღრუბლებიდან გამოიყოფა, რომელიც დიდ ტერიტორიას მოიცავს. ზომიერ განედებში მოსული ნალექების დიდი ნაწილი გაბმულ ნალექთანაა დაკავშირებული.

2. თავსხმა (კოკისპირული) ნალექი დაკავშირებულია კონვექციური განვითარების წვიმის გროვა ღრუბლებთან. ნალექების ინტენსიობა დიდია, ხანგრძლობა კი მცირე.
ნალექი შეიძლება იყოს თოვლის, ხორხოშელას და სეტყვის სახით. ეკვატორულ და ტროპიკულ ზონაში ძირითადად თავსხმა ნალექები მოდის.

3. წვიმა - თხევადი ნალექია. თავსხმა ნალექის დროს წვეთი უფრო მსხვილია, ვიდრე გაბმული წვიმის დროს.

4. თოვლი - შედგება ძალზე რთული კრისტალებისაგან (ფიფქი). მას ვარსკვლავის ფორმა აქვს და წარმოადგენს გარკვეული რაოდენობის კრისტალების სიმეტრიულ შენაერთს. იმ შემთხვევაში, როდესაც ტემპერატურა 00C-ს უახლოვდება, ნალექი შეიძლება მოვიდეს თოვლის სახით.

5. სეტყვა - განსაკუთრებული ფორმის ყინულოვანი ნალექია, რომელიც წარმოიშობა გროვა წვიმის ღრუბლებში, მაშინ როდესაც ჰაერი გაჯერებულია წვეთის და ამავე დროს ზენაჯერია ყინულის მიმართ. სეტყვა ძირითადად წლის თბილ პერიოდში წარმოიქმნება ჭექა-ქუხილის და გროვა წვიმის ღრუბლებში. ასეთი ტიპის ღრუბლებში კონვექციური პროცესების ინტენსიური განვითარებისას, თბილი ჰაერის აღამვალი დინების სიჩქარე 10 მ/წმ-ზე მეტია და ხშირ შემთხვევებში 25-35 მ/წმ-ს აღწევს. ნალექების წლიური მსვლელობა დამოკიდებულია ატმოსფეროს ზოგად ცირკულაციაზე და ადგილობრივ ფიზიკურ-გეოგრაფიულ პირობებზე.

ატმოსფეროს ცირკულაცია. ზოგადი ცირკულაცია. ციკლონები და ანტიციკლონები.

ატმოსფერო რთულ და განუწყვეტლივ მოძრაობაშია. ჰაერის მოძრაობის ტრაექტორია დროის უმცირეს მონაკვეთში მნიშვნელოვან ცვლილებას განიცდის. ჰაერის მოძრაობას იწვევს დედამიწის ზედაპირის არათანაბარი გათბობა ერთის მხრივ ეკვატორსა და პოლუსებს შორის, სადაც ტემპერატურათა სხვაობა 40-450-ზე მეტია, და მეორეს მხრივ, ოკეანეებსა და კონტინენტებს შორის. წარმოიშობა წნევათა სხვაობა, რაც იწვევს ჰაერის მასების გადაადგილებას მაღალი წნევის არედან დაბალი წნევის არესაკენ.

პირველ შემთხვევაში ჰაერი მოძრაობს დაბალი განედებიდან მაღალი განედებისაკენ. ასეთი ცირკულაციის შედეგად ხდება ჰაერის მასების განუწყვეტელი მოძრაობა მერიდიანული მიმართულებით და ადგილი აქვს მერიდიანულ ცირკულაციას.

მეორე შემთხვევაში ჰაერი მოძრაობს განედების გასწვრივ და მას ზონალურ ცირკულაციას უწოდებენ. აქედან გამომდინარე, ატმოსფეროს ზოგადი ცირკულაცია ეწოდება 58 ყველა სახის დიდი მასშტაბის ჰაერის დინებათა ერთობლიობას, რომელიც განაპირობებს ჰაერის მასების გაცვლას ჰორიზონტალური და ვერტიკალური მიმართულებით.

ატმოსფეროს ზოგადი ცირკულაციური პროცესები ძირითადათ განსაზღვრავს ამინდის პირობებს და მისი ცვლილების ხასიათს, და ამდენათ, ის წარმოადგენს ერთ-ერთ მნიშვნელოვან კლიმატწარმომქმნელ ფაქტორს.

ატმოსფეროს დაბალ ფენებში ტროპოსფეროს, სტრატოსფეროსა და მეზოსფეროში ჰაერის დინებები ერთმანეთთან მჭიდროდაა დაკავშირებული. თერმოსფეროსა და ეგზოსფეროსაც კავშირი აქვთ ქვედა ფენებთან, მაგრამ, ეს მოძრაობა სხვა თავისებურებებით გამოირჩევა.

ატმოსფეროს ზოგად ცირკულაციას საკმაოდ ართულებს ატმოსფეროს ზემოქმედების ისეთი ცენტრები, როგორიც არის ციკლონები და ანტიციკლონები.

ციკლონი.

ციკლონი წარმოადგენს ჰაერის წნევათა განაწილების ისეთ არეს, რომლის ცენტრში წნევა უმცირესია და ქარი ქრის პერიფერიიდან ცენტრისაკენ საათის ისრის საწინააღმდეგო მიმართულებით (ჩრდ. ნახევარსფეროში).
ციკლონი ზომიერ განედებში (ტროპიკებს გარე ციკლონი) უმთავრესად ვითარდება ფრონტალურ ზონებში, ისე რომ მათი განვითარების ადგილზე ერთმანეთს ხვდება თბილი და ცივი ჰაერის მასები.

ტროპიკული ციკლონი, ბარიული წარმონაქმნია, გრიგალისებური ქარებით, რომლის ჩასახვა და განვითარება ხდება ეკვატორის ორივე მხარეს 5-200 განედებში. ოკეანეების თბილ ზედაპირზე ტროპიკული ციკლონი ჩნდება, როცა ტემპერატურა 270C-ზე მეტია. ქარის მაქსიმალური ძალა 113 მ/წმია. მათი გადაადგილების სიჩქარე 10-12 კმ/სთ-ია. ტროპიკული ციკლონი ყველაზე ხშირია წყნარ ოკეანეში (ყვითელი ზღვა), ფილიპინების კუნძულებზე, მექსიკის დასავლეთით. დედამიწის ზედაპირზე 70-ზე მეტი ტროპიკული ციკლონი ჩნდება, ამასთან ყველაზე მეტი ჩრდილოეთ ნახევარსფეროშია.

დიდი ზომის ტროპიკული ციკლონის გარდა, დედამიწის ზედაპირზე ჩნდება მცირე ზომის გრიგალები - შკვალი, ქარბორბალა (ტრომბი, სმერჩი).

ანტიციკლონი.

ჰაერის წნევის განაწილების ისეთ არეს, რომლის ცენტრში წნევა უდიდესია და ჰაერი მოძრაობს ცენტრიდან პერიფერიისაკენ საათის ისრის მოძრაობის მიმართულებით (ჩრდ. ნახევარსფეროში) ეწოდება ანტიციკლონი. ანტიციკლონის დროს მცირე ღრუბლიანი და უნალექო ამინდი იცის. მისთვის დამახასიათებელია ზაფხულში მაღალი, ზამთარში დაბალი ტემპერატურა. ანტიციკლონი ციკლონის მსგავსად წარმოიშობა ფრონტალურ ზონაში. მათი დიამეტრი 1500-300 კმ-ია, სიმაღლე 2-4 კმ. დიდია ციკლონებისა და ანტიციკლონების როლი ატმოსფეროს ცირკულაციაში. დაბალ და მაღალ განედებს შორის სითბოს ცვლა მათი საშუალებით ხდება. ეს განსაკუთრებით შეიმჩნევა არატროპიკულ განედებში.

ატმოსფეროს წნევა

წნევის ცვლილება სივრცესა და დროში დაკავშირებულია ძირითადი ატმოსფერული პროცესების მიმდინარეობასა და განვითარებასთან. წნევის ცვლილება ჰორიზონტალური მიმართულებით ქარის წარმოშობის უშუალო მიზეზია. წნევის ცვლილება დროში განსაზღვრავს ამინდის ხასიათს.

ატმოსფერო, დედამიწის მიზიდულობის გავლენით, დედამიწის ზედაპირზე განლაგებულ და ასევე მასში მყოფ სხეულებზე ავითარებს წნევას, რომელსაც ატმოსფერული წნევა ეწოდება.

ატმოსფეროს ყველა წერტილში ეს წნევა ფაქტიურად უტოლდება იმ სვეტის სრულ წონას, რომლის ფუძე ერთეულოვანი ფართობის ტოლია, ეყრდნობა ამ წერტილს (ზედაპირს) და ვრცელდება აღნიშნული წერტილის ზემოთ ატმოსფეროს ზედა საზღვრამდე.

ზღვის დონეზე, ატმოსფერული წნევა საშუალოდ უტოლდება იმ წნევას, რომელსაც ავითარებს 760 მმ სიმაღლის ვერცხლისწყლის სვეტი (ნორმალური ატმოსფერული წნევა). ერთეულთა სხვადასვა სისტემაში იგი ტოლია: 1013.25 მბარის (მილიბარი); 101325 ნ/მ2 (პასკალი) = 1013.25 ჰპს (ჰექტოპასკალი). წნევის სიდიდის ვერცხლისწყლის სვეტის მილიმეტრებიდან მილიბარებში გადასაყვანად იგი მრავლდება 1.333-ზე, და პირიქით - მილიბარებიდან ვერცხლისწყლის სვეტის მილიმეტრებში გადაყვანისას, გამოიყენება 0.75-ზე გამრავლება. გაზომვებით დადგენილია, რომ 00 ტემპრატურის პირობებში, 450 განედზე, ზღვის დონეზე, (760მმ ვერცხლისწყლის სვეტის) წნევის დროს, 1სმ2 ფუძის მქონე მშრალი ჰაერის სვეტი იწონის 1.033 კგ, 1მ2 ფუძის სვეტი - 1.33 ტონას. ხოლო 1 ლიტრი ჰაერი იწონის 1.3 გრამს.

ატმოსფერული წნევის სიდიდე განიცდის ცვლილებას როგორც ვერტიკალური, ასევე ჰორიზონტალური მიმართულებით. დედამიწისპირა ჰაერის ქვედა ფენაში წნევა მცირდება 1მმ-ით ყოველ 11.5მ სიმაღლეზე (1მბ-ით 8მ-ზე). ამ სიმაღლეს ბარიული ბიჯი ეწოდება. სიმაღლის ზრდასთან ერთად ბარიული ბიჯი იზრდება. წნევის ვერტიკალური გრადიენტი მეტია ჰორიზონტალურზე. ჰორიზონტალური ბარიული გრადიენტის საშულო მნიშვნელობა შეადგენს 1მმ-ს 100კმ-ზე, ე.ი. ვერტიკალურ გრადიენტზე 10000-ჯერ ნაკლებია.

ჰორიზონტალური მიმართულებით წნევის ცვლილების ძირითადი ფაქტორებია ჰაერის ტემპერატურა და ჰაერის მოძრაობა. ეკვატორის გასწვრივ მის ორივე მხარეზე დაბალი წნევის მუდმივი ზოლია (1012 მბ და უფრო მცირე). ორივე ნახევარსფეროს 30-ე პარალელის გასწვრივ ოკეანეებზე მუდმივად არსებობს მაღალი წნევის სუბტროპიკული ზონები, თუმცა მათი გავრცელების არეალი სეზონურად იცვლება.

ცალკეულ ანტიციკლონებს, რომლისგანაც შედგება ეს ზონები, სუბტროპიკულ ბარიულ მაქსიმუმებს უწოდებენ.

ზომიერ განედებში მდებარეობენ დაბალი წნევის არეები. ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში კარგად არის გამოხატული ბარიული მინიმუმები: ატლანტიკის ოკეანეში, ისლანდიისა და წყნარ ოკეანეში ალეუტის კუნძულების რაიონებში. სამხრეთ ნახევარსფეროში ზომიერ განედებში დაბალი წნევის სარტყელი თითქმის უწყვეტია. აზიის კონტინენტზე, ხმელეთის ცივ ცენტრალურ ნაწილში, იანვარში ყალიბდება მაღალი წნევა, რომელსაც აზიის (ციმბირის) ანტიციკლონი ეწოდება.

მსგავსი მაქსიმუმები წარმოიშობა ჩრდილოეთ ამერიკის კონტინენტზე კანადის მაქსიმუმის სახით.
სამხრეთ ნახევარსფეროს ზომიერ განედებში დაბალი წნევის სარტყელი თითქმის უწყვეტია. ზომიერი განედებიდან პოლუსებისაკენ ატმოსფერული წნევა თანდათან მატულობს. ბარიული მაქსიმუმები და მინიმუმები დიდ როლს ასრულებენ ატმოსფეროს ზოგად ცირკულაციაში, რომელიც თავის მხრივ განსაზღვრავს დედამიწის ჰავას. სეზონების მიხედვით მაღალი და დაბალი წნევის ზონები ინაცვლებს ჩრდილოეთით და სამხრეთით. ამასთან, ზონალური განაწილება იცვლება წლის განმავლობაში კონტინენტებისა და ოკეანეების არათანაბარი გათბობის შედეგად.

სიმაღლის ზრდასთან ერთად ხმელეთისა და ოკეანეების გავლენა ჰაერის ტემპერატურასა და წნევაზე თანდათანობით სუსტდება და გარკვეულ სიმაღლეზე წნევის განაწილება უფრო ზონალურ ხასიათს იღებს, ვიდრე მიწისპირა ფენაში. წნევის განაწილების ზონალური ხასიათი შედარებით მკაფიოდ ვლინდება ოკეანეებზე. ეკვატორულ ზონაში და ზომიერ განედებში წნევა დაბალია, ხოლო სუბტროპიკულ ზონაში პოლარულ ოლქებში მაღალი.

ქარები.

ქარი ეწოდება ჰაერის ჰორიზონტალურ გადაადგილებას.
იგი ვექტორული სიდიდეა, რადგან ხასიათდება სიჩქარით (სიდიდით) და მიმართულებით. ქარის მიმართულებად ჰორიზონტის ის მხარე ითვლება, საიდანაც ის ქრის. დედამიწის ზედაპირზე ქარის წარმოშობის ძირითადი მიზეზია ატმოსფერული წნევის არათანაბარი განაწილება. წნევის ზონალურ განაწილებასთან დაკავშირებულია დედამიწის ზედაპირზე გაბატონებული ქარების ზონალობა.

პოლარული და სუბტროპიკული მაღალი წნევის ოლქებიდან ქარი ქრის დაბალი წნევისაკენ ე.ი. ზომიერი განედებისაკენ და ეკვატორისაკენ. სუბტროპიკული განედებიდან ზომიერი განედებისაკენ ქარის მიმართულება ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში- დასავლეთის და სამხრეთ დასავლეთისაა, ხოლო სამხრეთ ნახევარსფეროში - დასავლეთის და ჩრდილო-დასავლეთის. ის ემთხვევა ტროპოსფეროში გაბატონებულ ე.წ. დასავლეთის გადატანას. ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში, პოლარული ოლქებიდან ზომიერი განედებისაკენ და სუბტროპიკებიდან ეკვატორისაკენ ქარი ჩრდილო-დასავლეთის მიმართულებისაა, ხოლო სამხრეთ ნახევარსფეროში სამხრეთ-აღმოსავლეთის ქარები წარმოადგენენ დასავლეთის გადატანის დარღვევას. ტროპოსფეროში დასავლეთის გადატანის ყველაზე ძლიერი დარღვევა არის პასატები. ბარიულ რელიეფთან შესაბამისად არსებობს შემდეგი ზონები:

1. ეკვატორისპირა შტილის სარტყელი; აქ ქარები შედარებით იშვიათია (ძლიერ გადახურებული ჰაერის აღმავალი დინების გამო), მაგრამ ცალკეულ შემთხვევებში წარმოიქმნება ძლიერი ქარი (შკვალი), რომელიც წარმოქმნის ძლიერ წვიმებს.

2-3. ჩრდილო და სამხრეთ ნახევარსფეროს პასატების ზონები; პასატები მთელი წლის განმავლობაში ქრიან სუბტროპიკული მაღალი წნევის არეებიდან ეკვატორისაკენ.

4-5. ანტიციკლონებში, რომლებისგანაც შედგება სუბტროპიკული მაღალი წნევის სარტყელი, დიდ როლს თამაშობს ჰაერის ვერტიკალური მოძრაობა (დაღმავალი - ეკვატორზე, აღმავალი - მოძრაობის საწინააღმდეგოდ). ამიტომ, ორივე ნახევარსფეროს სუბტროპიკულ ზონაში სიწყნარის არეები მდებარეობენ.

6-7. ორივე ნახევარსფეროს ზომიერ განედებში გაბატონებულია დასავლეთის ქარების ზონები, ვინაიდან სუბტროპიკული მაქსიმუმებიდან ზომიერი განედების დაბალი წნევის სარტყელში არსებული ჰაერის ნაკადები ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში გადაიხრება მარჯვნივ, სამხრეთში - მარცხნივ.

8-9. პოლუსების მახლობელ არეებში ქარები ქრიან პოლუსიდან ზომიერი განედების დაბალი წნევის არეებისაკენ, ე.ი. ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში (კორიოლისის ძალის გავლენით) ჩრდილოაღმოსავლეთიდან, სამხრეთ ნახევარსფეროში - სამხრეთ-აღმოსავლეთიდან.

დედამიწის ზედაპირზე გვხვდება შემდეგი სახის ქარები:

პასატები, მუსონები, ბრიზები, მთა-ხეობის ქარები - ფიონები, ბორა.

პასატები არის ის ისეთი ქარები, რომლებიც ქრიან ორივე ნახევარსფეროში მაღალი წნევის არედან ეკვატორისაკენ. კორიოლისის ძალის (დედამიწის ბრუნვით გამოწვეული გადამხრელი ძალა) გავლენით, ჩრდილოეთ ნახევარსფეროში პასატი ქრის ჩრდილო-აღმოსავლეთიდან სამხრეთ დასავლეთისაკენ (ე.ი. გადაიხრება მარჯვნივ), ხოლო სამხრეთ ნახევარსფეროში - სამხრეთ-აღმოსავლეთიდან ჩრდილო დასავლეთისაკენ (ე.ი. გადაიხრება მარცხნივ). პასატი მოიცავს ტროპოსფეროს ქვედა ფენას დაახლოებით 4კმ სიმაღლემდე. მუსონები - სეზონური ქარებია, რომლებიც წარმოიქმნება კონტინენტებისა და ოკეანეების არათანაბარი გათბობისა და გაცივების შედეგად. ისინი მიმართულებას იცვლიან დღისა და ღამის მონაცვლეობით და სეზონების მიხედვით.

მუსონები კარგად არის გამოხატული ტროპიკულ განედებში: ინდოეთში, ინდონეზიაში, აფრიკაში (დასავლეთი და აღმოსავლეთი მხარე), პანამის ყელის დასავლეთ მხარეს, ავსტრალიის ჩრდილოეთ ნაწილში და სხვა. ტროპიკებსგარე მუსონები წარმოიქმნებიან: რუსეთში (შორეული აღმოსვლეთი), ჩინეთის ჩრდილო-აღმოსავლეთით, ფლორიდაზე, კალიფორნიის მიდამოებში, ალასკაზე, აფრიკაში და ა.შ.

ბრიზი - პერიოდული ქარია, რომელიც მიმართულებას იცვლის დღისა და ღამის განმავლობაში, წარმოიქმნება ზღვის ტბებისა და წყალსატევების სანაპიროებზე (წყლისა და ხმელეთის არათანაბარი გათბობის შედეგად). დღისით ქარი ზღვიდან ხმელეთისაკენ ქრის, ღამით პირიქით - ხმელეთიდან ზღვისკენ.

ფიონი - დაღმავალი თბილი, მშრალი ქარი (მთა-ბარის ქარი) რომელიც ქრის მთებიდან ხეობის მიმართულებით. იგი წარმოიქმნება იმ შემთხვევაში, როდესაც ქედის ერთ მხარეს წნევა დაბალია, ხოლო მეორე მხარეს მაღალი. ჰაერის მასები იწყებს მოძრაობას მაღალი წნევის არეებიდან დაბალი წნევისაკენ. ფიონის წარმოქმნა დაკავშირებულია ჰაერის ნაკადებზე რელიეფის გავლენასთან. ამ შემთხვევაში მას ოროგრაფიული ფიონი ეწოდება. გარდა ამისა, არსებობს თავისუფალი ატმოსფეროს ან ანტიციკლონური ფიონი.

ბორა - ადგილობრივი ძლიერი დაღმავალი ქარია. დამახასიათებელია წლის ცივი პერიოდისათვის. იგი ქრის დაბალი მთებიდან თბილი ზღვისაკენ (ოკეანისაკენ). ბორა წარმოიქმნება ძირითადად ზამთარში, როდესაც ცივ ხმელეთზე ანტიციკლონია, ხოლო შედარებით თბილ ზღვაზე - ციკლონი. შავი ზღვის ნოვოროსიისკის სანაპიროზე ბორა გრიგალის ხასიათს ატარებს. მისი სიჩქარე 50მ/წმ აღემატება, ხოლო ტემპერატურა ამ დროს -20 300-მდე ეცემა. ბორას მსგავსი ქარებია: მაგისტრი - საფრანგეთში, სარმა - ბაიკალის ტბის მიდამოებში, ახალ მიწაზე ანტარქტიდაში და სხვა.

ქარ-ბორბალა წარმოადგენს მცირე მასშტაბის ჰაერის კორიანტულ მოძრაობას ვერტიკალური ღერძის გარშემო. მისი დიამეტრი მერყეობს 1500-2000 მეტრამდე. ქარ-ბორბალას წარმოქმნა დაკავშირებულია ატმოსფეროს ძლიერ არამდგრად სტრატიფიკაციასთან. ქარ-ბორბალას სიჩქარე 100-120 მ/წმ-მდეა. მას გააჩნია კოლოსალური ენერგია და დამანგრეველი ძალა. ზღვებისა და ოკეანეების ზედაპირზე ქარბორბალას ევროპაში „სმერჩს“ უწოდებენ, ხოლო ხმელეთის ზედაპირზე „ტრომბს“, ამერიკაში - „ტორნადოს“, აზიაში - „ტაიფუნს“.

ამინდი, კლიმატი

ატმოსფეროში მიმდინარეობს მრავალგვარი ფიზიკური პროცესი. მისი მდგომარეობა განუწყვეტლივ იცვლება სივრცესა და დროში.

ამინდი ეწოდება ატმოსფეროს ფიზიკურ მდგომარეობას დროის მოცემულ მომენტში. ამინდის დახასიათება ხდება მეტეოროლოგიური ელემენტებით: ატმოსფერული წნევა, ჰაერის ტემპერატურა და სინოტივე, ატმოსფერული ნალექები, ღრუბლიანობა, ქარი და სხვა. ამინდი ატმოსფეროში მიმდინარე მოვლენათა სრული კომპლექსია. დედამიწაზე მოცემული ადგილისათვის დამახასიათებელია ამინდის გარკვეული ტიპი.
მოცემული ადგილის კლიმატი ეწოდება მისთვის დამახასიათებელი ამინდის მრავალწლიურ რეჟიმს, რომელიც განპირობებულია მზის რადიაციით, ქვეფენილი ზედაპირის ხასიათით და მათთან დაკავშირებული ცირკულაციური პროცესებით. ის დამოკიდებულია მრავალ ფაქტორზე. მათ შორის ძირითადია გეოგარაფიული განედი, ოკეანეებიდან დაშორება, ოკეანეთა დინებების გავლენა და რელიეფი და სხვა.

კლიმატის წარმომქმნელი პროცესები და ფაქტორები

ჰავის წარმოქმნა ხდება ატმოსფეროში მიმდინარე პროცესებისა და დედამიწის ზედაპირის ურთიერთქმედების შედეგად. მის ფორმირებაში მონაწილეობას მრავალი ფაქტორი. მათ რამოდენიმე ჯგუფში აერთიანებენ. ესენია:
ასტრონომიული, გეოფიზიკური და მეტეოროლოგიური ფაქტორები.
ასტრონომიული გარეგანი ფაქტორებია: მზის გამოსხივება, მზის სისტემაში დედამიწის მოძრაობა და მდებარეობა, მისი ღერძის დახრილობა და მოძრაობის სიჩქარე.
გეოფიზიკურ (შინაგან) ფაქტორებს აკუთვნებენ: დედამიწის ფორმას, მასას და ზომას, ღერძის ირგვლივ მოძრაობას, დედამიწის მაგნიტურ და გრავიტაციულ ველს, შინაგან სითბოს. მეტეოროლოგიურ ფაქტორებს მიეკუთვნება მზის რადიაცია, ატმოსფეროს ცირკულაცია, ქვეფენილი ზედაპირი.

დედამიწის მასის კლიმატწარმომქმნელი მნიშვნელობა იმაში მდგომარეობს, რომ ის ქმნის გრავიტაციულ ველს, რომელიც განაპირობებს მის ირგვლივ ატმოსფეროს წარმოქმნას. დედამიწის ბრუნვა თავისი ღერძის გარშემო დიდ გავლენას ახდენს ატმოსფეროს კლიმატისა და ამინდის ფორმირებაში.

ჰავის წარმოქმნაში ძირითადი როლი მზის რადიაციას ენიჭება, ვინაიდან ის არის ატმოსფეროში მიმდინარე თითქმის ყველა პროცესის წყარო. მზის რადიაციის განედური განაწილება იწვევს მაღალ და დაბალ განედებს შორის ატმოსფერული წნევის განსხვავებას, რის შედეგადაც ვითარდება ჰაერის ნაკადები, რომელთანაც დაკავშირებულია სითბოსა და ტენის გადატანა. ე.ი. მზის რადიაცია განსაზღვრავს ჰავას და ამავე დროს მეორე მნიშვნელოვანი ფაქტორის - ატმოსფეროს ზოგადი ცირკულაციის ხასიათს.
ჰავის თავისებურებები და მისი განაწილება დედამიწის ზედაპირზე დამოკიდებულია გეოგრაფიულ ფაქტორებზე: გეოგრაფიულ განედზე, ზღვის დონიდან სიმაღლეზე, დედამიწის ზედაპირზე ხმელეთისა და ზღვების ურთიერთგანლაგებაზე (განაწილებაზე), ოროგრაფიაზე, ოკეანის დინებებზე, მცენარეულ საფარზე, თოვლისა და ყინულის საფარზე და სხვა.

მეტეოროლოგია

ამინდი და კლიმატი გავლენას ახდენს ჩვენს ყოველდღიურ ცხოვრებაზე. ამინდთან დაკავშირებული კატასტროფები ყოველწლიურად ასობით ათასი ადამიანის სიკვდილს იწვევს. ამინდის პირობებთან დაკავშირებული ზარალი წელიწადში მილიარდ დოლარს შეადგენს.

ამიტომ, მეტეოროლოგიას ჩვენთვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს. მეტეოროლოგიის დარგები მოიცავს შემდეგს:

მეტეოროლოგია - მოკლე და გრძელვადიანი ამინდის/კლიმატური პირობების, მათ შორის ბიოსფეროზე მათი ზემოქმედების შესწავლა.
ატმოსფეროს ფიზიკა: მეტეოროლოგიაში ფიზიკური პროცესების გამოყენება, როგორიცაა აეროდინამიკა, რადიომეტრია და გეომაგნეტიზმი.
მეცნიერება სიცოცხლის შესახებ - შეისწავლის, თუ როგორ ურთიერთქმედებენ ცოცხალი ორგანიზმები მეტეოროლოგიასთან.
ამინდი და კლიმატი: წარსული, აწმყო და მომავალი ამინდისა და კლიმატის შესწავლა.

მეტეოროლოგიის ძირითად მიმართულებას წარმოადგენს ამინდის/კლიმატის ქიმიისა და ფიზიკის შესწავლა. რაც შეეხება ამინდის გრძელვადიან პირობებს, კლიმატოლოგია სწავლობს წარსულს, ასევე, როგორ იმოქმედებს კლიმატის ცვლილება მომავალზე.

თუ გსურთ კონკრეტულად წარსული ამინდის პირობების შესწავლა, პალეოკლიმატოლოგია შეისწავლის, თუ როგორ შეიცვალა პრეისტორიული კლიმატი დროის გეოლოგიურ მასშტაბში. პალეოტემპესტოლოგია სპეციფიკურია ტროპიკული ციკლონებისთვის.

ბარომეტრია შეისწავლის ატმოსფერულ წნევას და მის კავშირს ამინდსა და კლიმატთან. ტოპოკლიმატოლოგია სწავლობს ტოპოგრაფიულ რელიეფს და ადგილობრივ კლიმატზე მის გავლენას, ჰაერის ქვედა ფენაში.

ატმოსფეროს ფიზიკა

ამინდისა და კლიმატის ფიზიკური პროცესები შეიძლება აღწერილი იყოს მეტეოროლოგიის ამ ერთ-ერთ დარგში. მაგალითად, აეროდინამიკა აღწერს, თუ როგორ ცირკულირებს ჰაერი ატმოსფეროში.

ჩვენ ვიყენებთ რადიომეტრიას მზისგან გამომავალი სხივური ენერგიის გასაზომად. ჰიდრომეტეოროლოგია ფოკუსირებულია იმაზე, თუ როგორ ხდება ამ ენერგიის გადაცემა მიწის ზედაპირს, წყალსა და ატმოსფეროს შორის.

არსებობს მეტეოროლოგიის მიმართულებები, რომლებიც სწავლობენ დედამიწის მაგნიტურ ველს. მაგალითად, გეომაგნეტიზმი სწავლობს მზის ქარებს და როგორ მოქმედებს ის ჩვენს მაგნიტურ ველზე.

აერონომია - ატმოსფეროს ფიზიკის დარგი, რომელიც იკვლევს ატმოსფეროს ზედა ფენებს.
რადიომეტრია - როგორ ხდება ატმოსფეროში ელექტრომაგნიტური გამოსხივებაზე დაკვირვება და მისი გაზომვა.
აეროდინამიკა - როგორ ცირკულირებს ჰაერი ატმოსფეროში.
ჰიდრომეტეოროლოგია - როგორ ხდება წყლისა და ენერგიის გადაცემა მიწის ზედაპირსა და ატმოსფეროს შორის (ჰიდროლოგიური ციკლი).
გეომაგნეტიზმი - როგორ იცვლება დედამიწის მაგნიტური ველი სხვადასხვა დროის მასშტაბებში, პოლუსების ცვლილების ჩათვლით.
გეოფიზიკა - როგორ არის დაკავშირებული ფიზიკური პროცესები და თვისებები.

მეცნიერება სიცოცხლის შესახე

მეტეოროლოგიამ უზარმაზარი გავლენა მოახდინა ბიოსფეროზე. არსებობს მეტეოროლოგიის რამდენიმე მიმართულება, რომლებიც ამ ასპექტს შეისწავლის.

მაგალითად, ბიომეტეოროლოგია ზომავს, თუ როგორ მოქმედებს ატმოსფერული პირობები და ამინდის მოკლევადიანი პირობები ცოცხალ არსებებზე. მას შეუძლია გამოიკვლიოს ფოტოსინთეზი მცენარეებში ან წყლის ატმოსფეროში აორთქლების სიჩქარე სხვადასხვა სეზონზე.

ასევე არსებობს ბიოკლიმატოლოგია, რომელიც შეისწავლის, თუ როგორ მოქმედებს გრძელვადიანი კლიმატის პირობები ცოცხალ არსებებზე. ეს მოიცავს გეობიოლოგიის ელემენტებს, რომლებიც ეხება ლითოსფეროს, ატმოსფეროსა და ბიოსფეროს.

ბიოკლიმატოლოგია - როგორ ურთიერთქმედებს და რა გავლენას ახდენს კლიმატი ცოცხალ არსებებზე.
გეობიოლოგია - როგორაა ბიოსფერო დაკავშირებული ლითოსფეროსა და ატმოსფეროსთან.
ბიომეტეოროლოგია - როგორ მოქმედებს ატმოსფერული და ამინდის პირობები ცოცხალ არსებებზე.

თემატიკა 9.5. სივრცეში ორიენტირება

t913898_a_mountain_guide_managing_risks_on_a_map_white_backgrou_3991aef3-2b3b-4605-8359-25

საკითხი 9.5.1. გლობუსი, რუკა, ატლასი, რუკის ლეგენდა, ორიენტირება და აზიმუტი, გრადუსთა ბადე და გეოგრაფიული კოორდინატები

რუკა და მისი ძირითადი შემადგენელი ელემენტები; გამოყენებული სიმბოლოები, პირობითი ნიშნები; ჰორიზონტის მხარეები, ადგილის გაგნება, კომპასი, მასშტაბი.

საერთაშორისო სტატუსის მქონე პროფესია - ქართველი სამთო გამყოლი!.jpg

გლობუსი

დედამიწის ფორმა კარგად ჩანს მის შემცირებულ მოდელზე - გლობუსზე. გლობუსის პირველი მოდელი XV საუკუნეში გერმანელი გეოგრაფის ბეჰაიმის მიერ იქნა დამზადებული. მასზე ზუსტად არის გადმოცემული ოკეანეების, კონტინენტების და სხვა გეოგრაფიული ობიექტების მოხაზულობა და მდებარეობა.
სიდიდის გამო დედამიწა აკავებს მის ირგვლივ არსებულ ჰაერის გარსს, ხოლო სფერობა განაპირობებს ბუნების მრავალფეროვნებას.
გლობუსის დატრიალებისას ნათლად ჩანს, რომ ბრუნვისას მისი ჩრდილოეთი და სამხრეთი წერტილები, ე.წ. პოლუსები, არ ბრუნავენ. დედამიწის უკეთ შესწავლის მიზნით, იგი ორ ტოლ ნაწილად - ჩრდილოეთ და სამხრეთ ნახევარსფეროებად გაყვე. ნახევარსფეროების გამყოფ წარმოხაზვით ხაზს ეკვატორი ჰქვია.

რუკა

გეოგრაფიული რუკა დედამიწის დედამიწის ზედაპირის ან მისი ცალკეული ნაწილების შემცირებული და განზოგადებული, სიბრტყეზე შესრულებული გამოსახულებაა განსაზღვრული კარტოგრაფიული პროექციით, გრადუსთა ბადით, მასშტაბით და პირობითი ნიშნებით.
რუკის მიხედვით სრული წარმოდგენა გვექმნება დედამიწის ზედაპირის ან მისი ცალკეული ნაწილების შესახებ. რუკის მიხედვით შეიძლება განვსაზღვროთ, თუ სად მდებარეობს ესა თუ ის კონტინენტი, ოკეანე, სახელმწიფო, მთა, მდინარე, ქალაქი და ა.შ. ასევე მივიღოთ ცნობები სხვადასხვა ტერიტორიის ბუნების, მოსახლეობის და მათი საქმიანობის შესახებ.

რუკები მრავალფეროვანია. მათ ასხვავებენ ტერიტორიის სიდიდის, მასშტაბის, თემის ე.ი. შინარსისა და დანიშნულების მიხედვით.
რუკა ხუთი ძირითადი ელემენტისგან შედგება: დასახელება, მიმართულება, მასშტაბი, გრადუსთა ბადე და ლეგენდა.
დედამიწის ზედაპირის მცირე უბნის, ნაგებობის ან რაიმე საგნის ნახაზს, რომელიც შესრულებულია მსხვილი მასშტაბით ადგილის გეგმა ეწოდება. ადგილის გეგმა, იგივე ტოპოგრაფიული რუკაა, თუმცა მასზე რუკისგან განსხვავებით ყველა ობიექტი პირობითი ნიშნებით გამოისახება. ან ნიშნებს ტოპოგრაფიულ ნიშნებსაც უწოდებენ. ისინი დაწვრილებით აღწერენ გზებს, ტყეებს, შენობებს და სხვ.

ადგილის გეგმა ისე უნდა დაიხაზოს, რომ მისი ზედა კიდე ჩრდილოეთის მიმართულების, ქვედა - სამხრეთის, მარცხენა - დასავლეთის და მარჯვენა კი აღმოსავლეთის მხარეების მაჩვენებელი იყოს.

ატლასი რუკების სისტემური ნაკრები, ერთგვარი კარტოგრაფიული ენციკლოპედიაა. მასში თავმოყრილ რუკებში გამოყენებულია ერთნაირი პროექცია, პირობითი ნიშნები გაფორმების ხერხები. დიდ ატლასებს ერთვის გრაფიკები, სქემები, დიაგრამები, ფოტოსურათები და საძიებელი.

ატლასის ნაწილებია:

ა) სარჩევი - ყველა რუკის დასახელება გვერდების მითითებით;
ბ) რუკების კრებული (კონკრეტული რუკები)
გ) რეგისტრი - რუკაზე დატანილი ყველა ობიექტის დასახელება ანბანური თანმიმდევრობით. (რეგისტრში თითოეული დასახელების შემდეგ მითითებულია იმ გვერდის ნომერი, სადაც ეს გეოგრაფიული ობიექტი გვხვდება და დამატებით იმ კვადრატის ნომერიც, რომელშიც მოცემული ობიექტი მდებარეობს).
დ) ტექსტის დანართები;
ე) საცნობარო მასალა.

რუკის ლეგენდა

რუკაზე ან გეგმაზე სხვადასხვა ობიექტი ან მოვლენა პირობითი აღნიშვნებით გამოისახება, რომელთა მნიშვნელობა რუკის რომელიმე კუთხეში ლეგენდის სახითაა განმარტებული. ლეგენდა რუკის თავისებური ენაა, რომლის დახმარებით რუკის შინაარსის წაკითხვაა შესაძლებელი.

სხვადასხვა ტიპის რუკაზე განსხვავებულ პირობით აღნისვნებს გამოიყენებენ. ისინი შეიძლება იყოს ფართობლივი, ხაზობრივი და მასშტაბგარეშე.
ფართობლივი ნიშნებით დიდი განფენილობის ობიექტების (კონტინენტები, ზღვები, სახელმწიფოები და სხვ.) კონტურები გამოისახება. ამასთან, იყენებენ როგორც შეფარდების, ისე დაშტრიხვის ხერხს.
ხაზობრივი ნიშნებით ისეთ ობიექტებს ან მოვლენებს გამოსახავე, რომლებიც ხაზობრივი გავრცელებით ხასიათდებიან. მაგ. მდინარეებს, გზებს, მილსადენებს, საზღვრებს და სხვ. ხაზობრივ ნიშნებში ცალკე ჯგუფს იზოხაზები ქმნიან.

იზოხაზები თანაბარი რიცხვითი მაჩვენებლის (მაგ. აბსოლუტური სიმაღლე) მქონე წერტილების შემაერთებელი ხაზებია. მათში განასხვავებენ: იზოჰიფსებს ანუ ჰორიზონტალებს (აბსოლუტური სიმაღლის მაჩვენებელი), იზობათებს (წყლის სიღრმის მაჩვენებელი), იზოთერმებს (ჰაერის ტემპერატურის მაჩვენებელი) და სხვ.

იზოხაზებით გამოსახული ობიექტი ან მოვლენა შეიძლება ფერებითაც ვაჩვენოთ. მაგ. ფიზიკურ რუკაზე დაბლობებს, როგორც წესი, მწვანე ფერით, მაღლობებს - ღია ყავისფრით, ხოლო მთიანეთს - მუქი ყავისფრით გამოსახავენ.

ჰორიზონტალები ასახავენ არა მარტო რელიეფის ფორმასა და სიმაღლეს, არამედ ფერდობის დახრილობასაც: რაც უფრო ახლოსაა ჰორიონტალებიერთმანეთთან, მით უფრო ციცაბოა ფერდობი.

მასშტაბგარეშე ნიშნებით მცირე ფართობზე არსებული ობიექტები (მაგ. დასახლებული პუნქტები) გამოისახება. აქ არსანიშნავია გეომეტრიული ნიშნები. მაგ. დასახლებული პუნქტები პუნსონით (წრე), სასარგებლო წიაღისეული კი - სპეციალური ნიშნებით გამოისახება.
ნებისმიერი პირობითი ნიშანი ასახავს ობიექტის შინაარს და სიდიდეს. მაგ. წრის ფერი დასახლების ტიპს გვიჩვენებს, ხოლო სიდიდე - მოსახლეობის რაოდენობას.
ფიზიკურ რუკასა და გლობუსზე ზოგიერთი მწვერვალის სიმაღლე ნაჩვენების ციფრებით.

ორიენტირება და აზიმუტი (ჰორიზონტის მხარეები, ადგილის გაგნება, კომპასი, მასშტაბი).
ორიენტირება ანუ გაგნება ადგილზე ჰორიზონტის მხარის განსაზღვრას ნიშნავს. არსებობს ორიენტირების სხვადასხვა ხერხი: მზის, ვარსკვლავების, საათის, ადგილობრივი ნიშნების და სხვ. გმოყენებით.
ორიენტირების საუკეთესო საშუალებაა კომპასი. მისი მეშვეობით გაგნება შეიძლება დღისით და ღამით, ნებისმიერ ამინდში, ზღვაზე, ხმელეთსა და ჰაერში.

როცა მგზავრთა მოძრაობის მიმართულება არ ემთხვევა ჰორიზონტის ძირითადი ან შუალედური მხარეების მიმართულებას, მაშინ გაგნებისთვის აზიმუტით სარგებლობენ. (აზიმუტი არაბული სიტყვაა და მიმართულებას ნიშნავს).

აზიმუტი კუთხეა, რომელიც იქმნება ჩრდილოეთის მიმართულებას, დამკვირვებელსა და დასაკვირვებელ საგანს შორის. მას ჩრდილოეთის მიმართულებიდან საათის ისრის მოძრაობის გაყოლებით 0 - დან 360 გრადუსამდე ითვლიან. თუ დასაკვირვებელი საგანი დამკვირვებლისგან ჩრდილოეთით მდებარეობს, მაშინ მისი აზიმუტი 0 გრადუსი, სამხრეთით კი - 180 გრადუსი.
აზიმუტი რომ განვსაზღვროთ, ჯერ კომპასით აუცილებლა დუნდა დავადგინოთ ჰორიზონტის ძირითადი მხარეები. როდესაც ზუსტად გვეცოდინება ჩრდილოეთის მიმართულება, დავადგენთ ჩვენთვის საჭირო აზიმუტს და იმ მიმართულებით დავიწყებთ მოზრაობას. თუ აზიმუტით ზუსტად ვივლით, აუცილებლად მივალთ საჭირო წერტილამდე.

ჰორიზონტის მხარეების მოძებნას და აზიმუტით მოძრაობას დიდი მნიშვნელობა აქვს მოგზაურობისა, სამხედრო , საზღვაო და საავიაციო საქმიანობაში.

მასშტაბი

რუკაზე დედამიწის ყველაზე პატარა ტერიტორიის დასატანადაც კი მისაი შემცირებაა საჭირო. ამისთვის მასშტაბს იყენებენ. მასშტაბი გვიჩვენებს სინამდვილეში არსებულთან შედარებით რამდენჯერაა შემცირებული რუკაზე გამოსახული ტერიტორიის ფართობი.
რუკის მასშტაბზე დამოკიდებულია გამოსახული ადგილის დეტალურობა და სიზუსტის ხარისხი. რაც უფრო მსხვილია მასშტაბი, მით უფრო დეტალურად და ზუსტად არის ასახული ტერიტორია. რაც უფრო დიდია ტერიტორია, მით უფრო წვრილია რუკის მასშტაბი.
მასშტაბი სამი სახისაა: რიცხვითი, ხაზოვანი, სახელდებული (სიტყვიერი).
რიცხვითი მასშტაბი წილადის ან შეფარდების სახით გამოისახება. მაგ. 1:100000 ან 1/100000.
სახელდებული მასშტაბი სიტყვებით იწერება: 1 სანტიმეტრში 1 კილომეტრი ან 1 სმ-ში 1 კმ.
ხაზოვანი მასშტაბი ნახაზის სახით გამოისახება. იგი გამოსაყენებლად ყველაზე მოსახერხებელია. მისი საშუალებით მანზილს უფრო ზუსტად ზომავენ.
თუ ცნობილია რუკის მასშტაბი, მაშინ ადვილად გამოვთვლით მანძილს ნებისმიერ ორ წერტილს შორის. ამისთვის საჭიროა, რუკაზე გავზომოთ მანზილი მათ შორის და გადავამრავლოთ მასშტაბზე. მაგ. თუ რუკაზე ორ ქალაქს შორის მანზილი 7 სმ-ია, ხოლო რუკის მასშტაბია 1:500000, სინამდვილეში ეს მანძილი ტოლი იქნება 7 X 500000 = 3500000 სმ-ის, ე.ი. 35 კმ-ის.
რუკასა და გეგმაზე მდინარეთა სიგრძის, სახელმწიფოთა საზღვრების ან სხვა კლაკნილი ხაზების სიგრძის გასაზომად საზომი ფარგალი ან კურვიმეტრი გამოიყენება.

გრადუსთა ბადე და გეოგრაფიული კოორდინატები
გრადუსთა ბადე მერიდიანებისა და პარალელებისგან შექმნილი ქსელია, რომელიც რუკასა და გლობუსზე გეოგრაფიული ობიექტის ადგილმდებარეობის დადგენაში გვეხმარება.
პოლუსებიდან თანაბრად დაშორებული ყველაზე გრძელი წარმოსახვითი წრეხაზი ეკვატორია.

პარალელები დედამიწის ქამრების მსგავსად არტყია გარს. ისინი ეკვატორის პარალელური, მისგან ჩრდილოეთით და სამხრეთით გავლებული წარმოსახვითი წრეხაზებია. ყველაზე გრძელი ეკვატორია, ყველაზე მოკლე კი პოლუსებთან ახლოს გადის.
პოლუსების შემაერთებელ წარმოსახვით წრეხაზებს მერიდიანები ეწოდება. ისინი თანაბარი სიგრძისაა. ნულოვანი ანუ საწყისი მერიდიანი ლონდონის მახლობლად, გრინვიჩზე გადის.
პარალელებისა და მერიდიანების გავლება უსასრულოდ შეიძლება, მაგრამ გლობუსი და რუკა ხაზებით რომ არ გადაიტვირთოს, ბადეს გარკვეული კანონზომიერებით ხაზავენ.
რუკის გრადუსთა ბადე არა მარტო გეოგრაფიული კოორდინატების დასადგენად გამოიყენება, არამედ მანძილის გაზომვაშიც გვეხმარება.
ეკვატორი და მერიდიანები დაახლოებით 40 000 კმ. სიგრძის 360 გრადუსიანი წრეხაზებია. სესაბამისად 1 გრადუსიანი რკალის სიგრძე მერიდიანსა და ეკვატორზე დაახლოებით 111 კმ-ია. ამის გათვალისწინებით, ადვილადაა შესაძლებელი რუკაზე სასურველი მანძილის გაზომვა. მაგ. კუნძული გრენლანდია ჩრდილოეთიდან სამხრეთისკენ დაახლოებით 23 გრადუსზე ანუ 2553 კმ მანზილზეა გადაჭიმული.
თუ გსურს განსაზღვრო,დედამიწის რომელ წერტილში იმყოფები, ამისთვის აუცილებლად უნდა იცოდე იმ ადგილის გეოგრაფიული კოორდინატები. ადგილის გეოგრაფიული კოორდინატები გეოგრაფიული გრძედისა და განედის გადაკვეთის წერტილია.
გეოგრაფიული განედი გრადუსობით ათვლილი მანზილია ეკვატორიდან ჩრდილოეთით ან სამხრეთით. მისი სიდიდე 0 - დან 90 გრადუსამდე იცვლება.
გეოგრაფიული გრძედი გრადუსობით ათვლილი მანძილია ნულოვანი მერიდიანიდან დასავლეთით და აღმოსავლეთით. მისი სიდიდე 0 - დან 180 გრადუსამდე იცვლება.

თემატიკა 9.6. გეოგრაფიული აღმოჩენების პერიოდიზაცია

საკითხი 9.6.1. გეოგრაფიულ წარმოდგენათა ჩანასახები პირველყოფილი თემური წყობილების ეპოქაში

პირველყოფილი თემური წყობილების ეპოქის ხალხთა საერთო მახასიათებლები გეოგრაფიულ წარმოდგენებთან დაკავშირებით.

აღმოჩენების პერიოდიზაცია

პირველყოფილი თემური წყობილება წარმოადგენდა პირველ საზოგადოებრივ -ეკონომიკურ ფორმაციას, რომელიც მრავალი ათეული საუკუნის მანძილზე ყველა ხალხში მათი განვითარების ადრეულ საფეხურზე არსებობდა. პირველყოფილი თემური წყობილების დროს წარმოებითი ურთიერთობის საფუძველს წარმოადგენდა საერთო საკუთრება წარმოების საშუალებებზე; კაცობრიობის ისტორიის ამ პერიოდში არ არსებობდა ადამიანის მიერ ადამიანის ექსპლოატაცია, არ იყო კლასები და სახელმწიფოები.
პირველყოფილი თემური წყობილების ეპოქის ხალხთა გეოგრაფიული შემეცნებანი მეტად უმნიშვნელო, ელემენტარული იყო და ძირითადად მოიცავდა მხოლოდ ზოგად წარმოდგენებს მათი ბინადრობის ადგილისა და ირგვლივ არსებული მცენარეების, ცხოველთა სამყაროს და მეზობლად მცხოვრებ ადამიანთა შესახებ. მაგრამ საყურადღებოა, რომ ბინადრობის ადგილის ხშირ ცვლასთან დაკავშირებით, აღნიშნული წყობილების ეპოქაში ხალხებს ხშირად უხდებოდათ ბინადრობის ადგილის ტოპოგრაფიის ასახვა მეტად პრიმიტიული რუკების სახით, რასაც ხაზავდნენ ქვიშაზე, ჭრიდნენ ხეზე, ქვაზე და გამოქვაბულის კედლებზე.
პირველყოფილი თემური წყობილების ეპოქის ხალხების გეოგრაფიული წარმოდგენათა ჰორიზონტი სავსებით ანალოგიურია იმ პრიმიტიული გეოგრაფიული წარმოდგენებისა, რასაც ვხვდებით თანამედროვე ხალხებში, რომლებიც კულტურის განვითარების ადრინდელ, დაბალ საფეხურზე დგანან. ასეთებს მიეკუთვნებიან: ავსტრალიის აბორიგენები, ოკეანეთის ზოგიერთი მკვიდრნი, ჩრდილოეთ ამერიკის ესკიმოსები, აფრიკის ზოგიერთი ხალხი და ა.შ.
ყოველდღიური საკვების ძებნასთან დაკავშირებით, ისინი მეხსიერებაში აღბეჭდავენ მათი ტეროტორიის თავისებურებას, შეუძლიათ ორიენტირება და გზის მოძებნა მზისა და ვარსკვლავების მიხედვით. ზოგიერთი ბუნებრივი ნიშნის მიხედვით მათ შეუძლიათ ამინდის წინასწარ გაგება მახლობელი დღეებისთვის; მაგრამ ამ ხალხების საერთო წარმოდგენა დედამიწაზე, როგორც ერთიანზე, მთლიანზე მეტად ბუნდოვანია და ჩვეულებრივ ატარებს მითიურ ხასიათს.
ეგრეთ წოდებულ უკულტურო ან დაბალი კულტურის მქონე ხალხთა შორის გეოგრაფიულ წარმოდგენათა მხრივ საკმაოდ განსხვავებულ ნიშნებს ვხედავთ. მაშინ, როდესაც ერთი ხალხის გონებრივი ჰორიზონტი იმდენად ვიწრო იყო, რომ ისინი თავიანთ თავს უპირისპირდნენ ყველა დანარჩენ ხალხს, და თავიანთ ქვეყანაში ხედავდნენ მსოფლიოს ცენტრს, სხვა ხალხი, მაგალითდ ჩრდილოეთ აფრიკის ზოგირთი მუსლიმანური ხალხი (ხუსა, მანდიგო, ფუბლე), რომლებიც ფართო გონების არეთი ხასიათდებოდნენ, რაც არ შეესაბამებოდა მათ საერთო კულტურულ განვითარების დონეს, მეტად შორეულ მოგზაურობებს ატარებდნენ. ამ მხრივ საყურადღებოა ესკიმოსები, რომლებიც გავრცელდნენ ჩრდილოეთ ამერიკის პოლარული მხარეების დიდ ტერიტორიაზე და მშვენივრად შეისწავლეს ამ ადგილის ტოპოგრაფია, რასაც მოწმობს, მათ მიერ ხეზე ამოჭრილი რუკები, რომლებიც დიდი სიზუსტით გადმოგვცემენ, მაგალითად, ამა თუ იმ ნაწილის სანაპირო ხაზის მოყვანილობას. იგივე შეიძლება ითქვას ციმბირის ძველი მოსახლეობისა და ამერიკელი ინდიელების შესახებაც; განსაკუთრებით კი საყურადღებოა ოკეანეთის
მკვიდრთა მიერ ჯოხებით შედგენილი რუკები, რომლებიც მათ მეტად შორეული ნაოსნობის შესაძლებლობას აძლევდა.

მეტის ნახვა

სათავგადასავლო გარემოს წარმოქმნის გეოგრაფიული და გეოლოგიური საფუძვლები

თემატიკა 9.1. მნიშვნელოვანი გეოგრაფიული ობიექტები და მათი ნაწილები

საკითხი 9.1.1. დედამიწის ფორმა და სიდიდე

საკითხი 9.1.2.

ხმელეთი და წყალი (კონტინენტები და ოკეანეები)

საკითხი 9.1.2. ხმელეთი და წყალი (კონტინენტები და ოკეანეები)

საკითხი 9.1.3. რელიეფის მნიშვნელოვანი ფორმები (მთა, მთათა სისტემა, ქედი, ზეგანი, ბორცვი, ვაკე, დაბლობი, ქვაბული და სხვ.)

დედამიწის რელიეფი

ხმელეთის რელიეფი

მთიანი მხარეების რელიეფი

საკითხი 9.1.4. ჰიდროსფეროს შემადგენელი ნაწილები და მათი გამოყენება

ჰიდროსფეროს სტრუქტურა და მნიშვნელობა, “ჰიდროსფერო-ატმოსფერო“-ს ერთიანი სისტემა.

მსოფლიო ოკეანე

საკითხი 9.1.5. მსოფლიო ოკეანის წყლის ფიზიკურ-ქიმიური თვისებები, ტემპერატურული რეჟიმი

ოკეანის წყლის ფიზიკურ-ქიმიური თვისებები, ტემპერატურული რეჟიმი

საკითხი 9.1.6. წყლის მოძრაობა ოკეანეში

ლის მოძრაობა ოკეანეში

წყლის მასები და დინებები

საკითხი 9.1.7. ხმელეთის წყლები

მიწისქვეშა წყლები

მდინარეები

ტბები

ჭაობები და დაჭაობებული მიწები

მყინვარები

არხები

საკითხი 9.1.8. ნიადაგი, მისი თვისებები და გავრცელების არეალები

ნიადაგის ცნება

თემატიკა 9.2. ბუნებრივი მოვლენები, გარემოს ცვლილება

საკითხი 9.2.1. ბუნებრივი და ანთროპოლოგიური (ხელოვნური) გარემო

საკითხი 9.2.2 ეროზია და გამოფიტვა

ნიადაგის ცნება

ვულკანები და მიწისძვრები

თემატიკა 9.3. გეოგრაფიული გარსის ფორმირების პირობები - ა.

საკითხი 9.3.1. კოსმოსური სხეულები და ასტრონომიული მოვლენები

ვულკანები და მიწისძვრები

ვულკანები და მიწისძვრები

თემატიკა 9.5. სივრცეში ორიენტირება

გლობუსი

რუკა

რუკის ლეგენდა

თემატიკა 9.6. გეოგრაფიული აღმოჩენების პერიოდიზაცია

საკითხი 9.6.1. გეოგრაფიულ წარმოდგენათა ჩანასახები პირველყოფილი თემური წყობილების ეპოქაში

აღმოჩენების პერიოდიზაცია

თემატიკა 9.1.
მნიშვნელოვანი გეოგრაფიული ობიექტები და მათი ნაწილები

საკითხი 9.2.2
ეროზია და გამოფიტვა